1. Đổi tư tưởng sang một đề mục lành mạnh (vitakka-paṭi-vipassanā)
Nghĩa là: Khi một tư tưởng xấu (tham, sân, hại, lo âu...) khởi lên, bạn nên chuyển tâm sang một tư tưởng tốt – như tâm từ, niệm Phật, quán vô thường, hoặc đơn giản là nghĩ đến điều tích cực.
Ví dụ: Khi nổi giận với ai đó, bạn có thể chuyển sang nghĩ về lòng từ, hoặc nhớ lại một hành động tốt đẹp của người ấy. Giống như lấy cây gỗ tốt thay cây gỗ xấu đang cháy trong lò.
2. Quán sát hậu quả của tư tưởng bất thiện (ādinava-anupassī)
Nghĩa là: Quán sát kỹ xem nếu giữ tư tưởng xấu đó thì sẽ gây ra hậu quả gì cho bản thân và người khác.
Ví dụ: Nếu bạn cứ tiếp tục nuôi dưỡng tâm sân, thì bạn sẽ bất an, mất ngủ, nói năng thô lỗ, có thể tạo nghiệp xấu. Khi thấy được cái hại ấy, tâm bạn sẽ tự buông bỏ.
Ý chính: Dùng trí tuệ để thấy rõ tác hại thực tế của tư tưởng bất thiện.
3. Bỏ qua, không chú ý đến nó (an-upassana)
Nghĩa là: Không đối đầu, không phân tích, đơn giản là bỏ qua, như không thèm nhìn, không thèm nghĩ đến nó nữa. Coi như nó không đáng để tâm tới.
Ví dụ: Giống như khi có người nói xấu bạn, nhưng bạn không thèm để tâm, không phản ứng - tư tưởng đó tự nhiên lắng xuống.
4. Chú ý đến sự dừng lại của nó (santati-anupassī)
Nghĩa là: Quan sát sát sao tiến trình sinh–diệt của tư tưởng ấy. Thấy rõ nó không tồn tại mãi, chỉ là pháp sinh diệt, đến rồi đi.
Ví dụ: Khi sân nổi lên, bạn không can thiệp mà chỉ quan sát: “Đây là cảm giác sân – nó đang mạnh - nó đang yếu - giờ nó biến mất”. Sự hiểu biết này khiến bạn không còn bị dính mắc.
Ứng dụng trong thiền: Rất phù hợp với vipassanā - quán sát thân–thọ–tâm–pháp một cách tỉnh giác.
5. Dùng ý chí để “đè nén” hoặc “chế ngự” (abhiniggaṇhāti)
Nghĩa là: Khi tư tưởng quá mạnh, không cách nào khác thì dùng nỗ lực tinh tấn mạnh mẽ để cắt đứt ngay lập tức.
Ví dụ: Như một người thấy lửa cháy trên áo mình – phản ứng lập tức là dập tắt lửa ngay, không phân tích hay trì hoãn. Đây là cách “cuối cùng” nếu các cách trên không hiệu quả.
Cảnh báo: Dễ rơi vào ức chế nếu dùng sai cách – nên chỉ dùng khi thật cần thiết và có chánh niệm hỗ trợ.
