Người chép sử bằng ảnh

Là nhân chứng lịch sử hào hùng của dân tộc, nhà báo - nghệ sĩ nhiếp ảnh, nguyên Chủ nhiệm Câu lạc bộ nhiếp ảnh Người cao tuổi Trịnh Hải đã ghi nhật ký đất nước bằng các trang ảnh, trang báo.

____________________

Tôi hẹn gặp cụ Trịnh Hải vào sáng đầu hè tại căn gác 2 tập thể cũ đường Nguyễn Chí Thanh, Hà Nội. Không thể ngờ cụ ông 93 tuổi (sinh năm 1932) tóc bạc phơ nhưng vẫn rất nhanh nhẹn, minh mẫn và cập nhật công nghệ thông tin để “theo kịp” thanh niên thời nay. Bằng chất giọng ấm áp, nhẹ nhàng, ông hào hứng kể lại chặng đường sự nghiệp đáng tự hào của một phóng viên ảnh kỳ cựu báo Nhân Dân.

Sinh ra và lớn lên tại phố Cửa Bắc (thời thực dân Pháp đô hộ nước ta có tên Đỗ Hữu Vị), trong một gia đình cách mạng: bố theo Việt Minh từ thời bí mật. Cuộc kháng chiến chống Pháp nổ ra sau ngày 19/12/1946, cả gia đình ông tản cư lên Thái Nguyên rồi lên tận Cao Bằng để tham gia các công tác kháng chiến. Riêng cụ Trịnh Hải công tác kháng chiến ở Ty Thông tin Bắc Ninh khi chưa tròn 18 tuổi nên phải đội tên người đã thôi việc để có lương ăn. Tiếp theo ông chuyển công tác về một số cơ quan khác trên chiến khu Việt Bắc cho tới khi hòa bình được lập lại năm 1954.

Đến cuối cuộc kháng chiến, bố ông phụ trách ngành thủ công tại Ty Kinh tế Bắc Giang, trong đó có các hiệu ảnh kinh doanh gây quỹ cho Việt Minh. Đây cũng là cơ hội cho chàng trai trẻ Trịnh Hải có điều kiện đến với nhiếp ảnh.

Cơ duyên đến với cụ Trịnh Hải bắt đầu khi gia đình ông trở lại Thái Nguyên. Ngày ấy, ông đang theo học trường Trung học Lương Ngọc Quyến. Khi học về quang học giờ Vật lý, Trịnh Hải bị cuốn vào “thế giới” khám phá thấu kính, tại sao thấu kính trong máy ảnh lại tạo ra được những bức ảnh? Ông mày mò làm quen các cửa hàng ảnh gần trường học thời đó. Bắt đầu từ năm 1949, chàng trai 17 tuổi ấy đã say mê với ảnh, phim và ống kính. Sau các buổi học, Trịnh Hải nhận làm phụ việc không công tại các cửa hàng ảnh để học “lỏm” nghề.

Thời xưa, phần lớn những kiến thức liên quan đến việc chụp ảnh, máy ảnh… người ta đều gọi tên bằng tiếng Pháp. Do được học tiếng Pháp từ nhỏ, Trịnh Hải tiếp thu dễ dàng và vào nghề rất nhanh. Thế giới ảnh khiến ông đam mê, say sưa không lối thoát, ông quyết định chọn làm nghề theo đuổi đến suốt đời.

Tác phẩm LỬA TRUYỀN THỐNG, Huy chương Vàng 1969 của Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh VN (VAPA).

Giải phóng Thủ đô, về Hà Nội, Trịnh Hải tìm đọc các sách nhiếp ảnh mới nhận ra trình độ nghề nghiệp của ông còn sơ sài. Bước vào thế giới sách, ông khám phá cả thế giới khác lạ vì ngoài các loại máy ảnh cầm tay chụp cỡ phim 6x9cm, người ta còn có thể làm ra các cỡ ảnh nhỏ hơn, thị trường còn có các loại máy ảnh tinh vi hơn chụp cỡ phim 35mm có rìa đục lỗ mà trong suốt cuộc kháng chiến chống Pháp trên núi rừng Việt Bắc không có điện, ông chưa từng thấy bao giờ, kể cả máy phóng đại ảnh.

Ngày 1 tháng 6 năm 1955, ở tuổi 23, ông được giới thiệu về làm việc tại báo Nhân Dân. Ủy viên Ban biên tập - nhà báo lão thành, học giả Quang Đạm khi tiếp nhận ông nói ngay: "Anh là thanh niên đi kháng chiến về xin vào làm báo Đảng cần chú ý hai điều. Một là phải chấp hành mọi nhiệm vụ được giao, hai là phải yên tâm công tác để làm tròn nhiệm vụ. Qua lý lịch, mặc dù lãnh đạo đều biết kỹ năng và đam mê của anh là nhiếp ảnh nhưng hiện nay báo ra hàng ngày, nhiếp ảnh chưa cần bằng việc chuẩn bị cho báo ra ngày hôm sau. Anh phải về chỗ tôi làm - Phòng Bí thư (về sau gọi là Ban thư ký biên tập)”.

Vào làm mới biết công việc của ông là vẽ maket bốn trang báo và thức suốt đêm đến 2, 3 giờ sáng đọc morat tại nhà in. Hoàn toàn lạ lẫm với công việc mới, không có kiến thức nên nhà báo trẻ Trịnh Hải làm việc rất vất vả, khó khăn.

Khởi đầu nghề báo của chàng trai trẻ bắt đầu từ những trang maket, morat, bản bông và chạy đi chạy về giữa trụ sở báo Nhân Dân (71 Hàng Trống) với Nhà in báo Nhân Dân (24 Tràng Tiền). Tổ vẽ maket báo có 3 người. Hôm nào đến phiên làm việc ban đêm, ông được nghỉ hôm sau. Vì không thôi nhớ nghề, cơ quan báo chưa có buồng tối làm ảnh, ông thường chủ động giúp phóng viên ảnh duy nhất của báo là Hoàng Linh đến một hiệu ảnh quen ở phố Hàng Bài để tráng phim, phóng ảnh. Tại đây, ông làm thân với mấy thợ giỏi và làm quen những thiết bị ảnh dùng điện mà khi còn đi kháng chiến ông không hề nhìn thấy. Đôi khi, ông còn được phóng viên ảnh Hoàng Linh cho đi chụp về đời sống xã hội Thủ đô về đăng ở trang 3 của báo.

Nhắc đến phố Tràng Tiền, mắt cụ Trịnh Hải sáng rực và long lanh hồi tưởng về thời trai trẻ làm việc tại Nhà in. Ông kể, nằm gần với Nhà hát Lớn, nhà in báo Nhân Dân chính là Nhà in IDEO của Pháp trước đó. Ngôi nhà cổ 5 tầng nằm ở cuối phố Tràng Tiền và Cửa hàng bách hóa tổng hợp Hà Nội khi đó là tòa nhà nằm đầu phố Tràng Tiền. Ông tự hào vì một thời gắn bó, cơ duyên với Tràng Tiền.

Ông kể, lịch sử hào hùng của dân tộc được gắn với con phố huyền thoại này. Cửa hàng xưa có tên đầy đủ bằng tiếng Pháp là Grands magasins Réunis viết tắt là GMR (nghĩa là Các cửa hàng lớn hợp nhất). Khi chính phủ Bình dân ở Pháp thắng lợi lên cầm quyền, có một quan chức sang kinh lý Đông Dương tên là Gô-đa, từ đó cửa hàng được người Hà Nội gọi là cửa hàng Gô-đa cho tiện. Khi còn bé, cậu bé Trịnh Hải thường được bố chở xe đạp đến Gô-đa để mua kẹo ăn (loại kẹo của Pháp mà chỉ riêng Gô-đa mới có bán).

Bước vào nghề báo, ông nói, có điều thiệt thòi là không thể sớm tiếp cận với ảnh nghệ thuật, nhưng bù lại, cái được rất lớn mà ông chia sẻ là nhận được sự chỉ bảo rất chân thành, thân ái và cũng không kém phần nghiêm khắc của nhà báo Quang Đạm. Nhuần nhuyễn ý thức cách mạng, vững vàng nghiệp vụ và sự tận tụy với nghề ảnh tạo nên một phóng viên ảnh, nghệ sĩ nhiếp ảnh Trịnh Hải.

Ông được trực tiếp và thực tế học viết báo ngay tại báo Đảng, từ việc chú thích ảnh cho đến viết tin, bài kèm ảnh. Ngoài sự hiểu biết về quy trình làm báo ở tòa soạn và công nghệ in báo ở Nhà in báo Nhân dân thời bấy giờ, trình độ chính trị của ông cũng được nâng cao khi tiếp tục tham gia khóa học trung cấp Trường Nguyễn Ái Quốc. Ông còn được tham gia những khóa đại hoc tại chức để nâng cao trình độ văn hóa. Những kiến thức này được ông hòa quyện suốt đời vào những bức ảnh thời sự hoặc nghệ thuật với tư cách phóng viên ảnh báo Đảng.

Trong suốt quá trình làm nghề, ông viết bài rất cẩn thận về ngữ pháp, văn phong. Khi còn làm công việc sửa morat, ông luôn luôn mang theo người cuốn từ điển Tiếng Việt của học giả Đào Duy Anh để tránh sai sót chính tả…

Nhà in báo Nhân Dân, sau ngày tiếp quản thủ đô 10/10/1954 lấy nhà in IDEO (Imprimerie D' Extrême Orient) của Pháp bỏ lại ở phố Tràng Tiền gần Nhà hát lớn, thay bằng chữ nổi NHÀ IN BÁO NHÂN DÂN. Báo Nhân Dân thời đó chỉ in được hai màu đen và đỏ. Sau hằng chục năm hoạt động, nhà máy chuyển về phố Hàng Tre thay bằng các máy in màu hiện đại cho đến bây giờ. Hiện địa điểm cũ ở phố Tràng Tiền được cải tạo thành Nhà văn hóa Pháp. Trong ảnh: Trận địa phòng không của tự vệ công nhân Nhà in Báo Nhân Dân, đơn vị Quyết thắng, trên sân thượng nhà máy trong những năm chống chiến tranh phá hoại bằng không quân của đế quốc Mỹ.

Giữa câu chuyện với phóng viên, tôi thấy ông chợt lắng đọng và xúc động khi nhắc đến kỷ niệm: Khi còn làm việc sửa morat tại nhà in báo Nhân Dân, ông được đọc tạp chí L'Indochine do người Pháp in ấn và xuất bản, vứt lại trong một căn phòng. Lần đầu tiên ông được xem những bức ảnh chân thực về đời sống, phong cảnh của các xứ Đông Dương từ những câu chuyện ăn uống, ẩm thực, lối sống của người dân. Ông đã đọc và quan sát rất kỹ cách viết, cách tiếp cận với nhiếp ảnh rất chân thực, sinh động của các phóng viên, nhà báo Pháp thời đó. Và có lẽ, nét đẹp của nghề, của văn hóa này đã ảnh hưởng rất nhiều đến nhà báo, nghệ sỹ nhiếp ảnh mà tôi đang được tiếp cận.

Khi được chính thức bổ nhiệm làm phóng viên ảnh báo Nhân Dân, Trịnh Hải không quên ghi lại nhật ký ảnh của mình bằng các tác phẩm về các thời kỳ hào hùng của dân tộc.

Tác phẩm LÒNG TIN TRONG HOẠN NẠN - Giải thưởng của Ủy Ban toàn quốc các Hội Văn học - Nghệ thuật Việt Nam năm 2015 .

Nhà báo, nghệ sĩ nhiếp ảnh Trịnh Hải đang tác nghiệp ở khu IV cũ giữa những bãi bom trong chiến tranh ác liệt chống máy bay Mỹ.

Tự hào lớn nhất của phóng viên ảnh Trịnh Hải là những giờ phút xuất thần chụp và săn được ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Chân dung Bác Hồ chụp lúc Người nói chuyện với thanh niên trong cuộc mít tinh kỷ niệm 35 năm Ngày thành lập Đoàn thanh niên Lao động VN (26/3/1966).

Ngày 8/12/1961, Bác Hồ về thăm quê Làng Sen (thôn Kim Liên, xã Nam Liên, huyện Nam Đàn, Nghệ An), phía sau Bác là ngôi nhà Bác đã từng sống tuổi ấu thơ.

Ngay những ngày kháng chiến cam go và khó khăn, phóng viên Trịnh Hải đã vượt qua mọi khó khăn, trăn trở và trau dồi tạo nên những bức ảnh để đời, đạt nhiều giải thưởng trong nước và quốc tế. Năm 1974, ông được báo Nhân Dân cử sang Berlin (Cộng hòa Dân chủ Đức) tu nghiệp về nhiếp ảnh báo chí hiện đại và hai lần (1983 và 1985) được cử sang đào tạo phóng viên ảnh và thiết lập buồng tối đen trắng cho các báo cách mạng Campuchia sau khi chính quyền diệt chủng Pôn Pốt bị lật đổ.

Tác phẩm Bà mẹ Việt Nam - Giải Nhì tại CHDC Đức của hãng Pentacon ORWO (1973), Giải của tổ chức nhiếp ảnh quốc tế FIAP tại Rumani (1971).

Năm 1993, khi chính thức về hưu, ông vẫn tiếp tục sinh hoạt Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam với tư cách hội viên sáng lập và đã hai khóa tham gia Ban Chấp hành của Hội, phụ trách Chi hội các báo chí Trung ương và Hà Nội. Và sau đó, ông là người sáng lập ra Câu lạc bộ Nhiếp ảnh người cao tuổi Hà Nội thuộc Hội Nhiếp ảnh nghệ thuật Hà Nội, tổ chức nhiều cuộc triển lãm ảnh và vẫn tham gia đều đặn các cuộc triển lãm và thi ảnh của Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam. Sau gần 20 năm làm chủ nhiệm, ở tuổi 85, để tránh những sơ xuất đáng tiếc có thể xảy ra của tuổi già, ông chủ động nhường ghế chủ nhiệm cho một Phó Chủ nhiệm ít tuổi hơn.

Vẫn đau đáu với nghề, vẫn đam mê cháy bỏng một tình yêu với Hà Nội và đất nước, nghệ sĩ nhiếp ảnh 93 tuổi giờ đây hồi tưởng lại rằng: “Tôi tiếc nuối vô cùng vì không kịp số hóa kho ảnh thời bao cấp của mình. Biết bao bức ảnh về Hà Nội và đất nước mình đã bị hỏng, không giữ lại được vì tủ lưu phim bị mối xông”…

Và hàng ngày, trong căn gác nhỏ, cựu nhà báo, nghệ sĩ nhiếp ảnh Trịnh Hải vẫn đang tiếp tục làm việc, cần mẫn sưu tầm, ghi nhật ký dân tộc và con người Việt Nam bằng ảnh, bằng những ký ức của mình.

Nhà báo, nghệ sĩ nhiếp ảnh Trịnh Hải sinh ngày 17/10/1032. Ông đã tham gia đủ các cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ chống bành trướng Trung quốc, được Nhà nước thưởng Huy chương kháng chiến chống Pháp hạng Nhì, Huân chương Kháng chiến chống Mỹ cứu nước hạng Nhất, Huân chương Lao động hạng Nhì. 40 năm công tác ở báo Nhân Dân, ông được nhiều huy chương, kỷ niệm chương của các ngành báo chí, văn nghệ, du lịch, nông nghiệp và cả kỷ niệm chương "Vì nghĩa vụ quốc tế".