Hướng tới mục tiêu hiện thực hóa quy hoạch khu vực
TS. KTS Đào Ngọc Nghiêm, Phó Chủ tịch Hội Quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam, cho biết trong công tác quy hoạch, quy hoạch phát triển khu vực hai bên sông Hồng luôn được chú trọng. Qua 7 lần quy hoạch, Thủ đô đã có những điều chỉnh trong khai thác tiềm năng, phát triển sông Hồng. Bước tiến quan trọng là năm 2022, thành phố phê duyệt quy hoạch phân khu sông Hồng tỉ lệ 1/5000 (đoạn từ cầu Hồng Hà đến cầu Mễ Sở) với quy mô 11.000 ha thuộc địa giới hành chính của 55 xã, phường, thuộc 13 quận, huyện.
Quá trình thực hiện quy hoạch cần chú ý đến thách thức trong bảo đảm an toàn thoát lũ. Với đặc thù của sông và biến đổi khí hậu, rất cần có bổ sung nghiên cứu đồng bộ các lĩnh vực an ninh, quốc phòng, mối liên kết vùng và khoa học - công nghệ để thích ứng với biến đổi thế sông, an toàn dòng chảy và bền vững cho các công trình xây dựng.
Đề cập đến vấn đề thoát lũ trên sông Hồng, PGS. TS. Bùi Công Quang, nguyên giảng viên cao cấp Trường Đại học Thủy lợi cho rằng, "rào cản" lớn nhất trong hiện thực hóa quy hoạch liên quan đến sông Hồng từ trước đến nay là các quy định bảo đảm an toàn phòng chống lũ, đê điều. Bởi Quy hoạch phòng chống lũ và Quy hoạch đê điều hệ thống sông Hồng, sông Thái Bình đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 257/QĐ-TTg ngày 18/2/2016, trong đó quy định, khu vực bãi giữa, bãi bồi không thuộc danh mục được phép xây dựng hoặc được nghiên cứu xây dựng.
Tuy nhiên, sau trận lụt năm 1971, Chính phủ đã đưa ra một số biện pháp cấp bách tăng cường công tác phòng, chống lũ cho vùng Đồng bằng Bắc Bộ nhằm ứng phó với những trận lũ lớn trên hệ thống sông Hồng, trong đó có xây dựng các hồ chứa nước ở thượng nguồn để điều tiết cắt lũ cho hạ du và xây dựng công trình phân chậm lũ. Mức bảo đảm chống lũ của tuyến đê ở Hà Nội đến năm 1974 đạt 13,4m.
Những năm gần đây, một loạt các công trình hồ chứa thủy điện trên thượng nguồn hệ thống sông Hồng - Thái Bình đã được xây dựng như hồ chứa Hòa Bình, Sơn La, Tuyên Quang, Lai Châu… Đây đều là các công trình quan trọng trong phòng, chống lũ cho hạ du, bảo đảm an toàn cho Thủ đô Hà Nội với các trận lũ tại Sơn Tây có chu kỳ lặp lại nhỏ hơn hoặc bằng 500 năm, giữ mực nước sông Hồng tại Hà Nội không vượt quá cao trình 13,4m.
PGS. TS. Bùi Công Quang nhận định, độ an toàn này là tương đối cao. Như vậy bài toán thoát lũ đã không còn là vấn đề, đặc biệt với sự trợ giúp của các tiến bộ khoa học kỹ thuật hiện nay.
KTS. Trần Huy Ánh, Ủy viên Thường vụ Hội Kiến trúc sư Hà Nội cho biết, 25 năm qua (1998 - 2023), trong bối cảnh có sự lúng túng về giải pháp quản lý, các khu dân cư bên sông Hồng tiếp tục phát triển tự phát. Năm 2007, một đối tác Hàn Quốc đã đề xuất dự án "thành phố sông Hồng" dự kiến di dời 42.000 hộ dân với 170.000 người, thì đến năm 2022, dân cư tại đây đã tăng gần gấp đôi với khoảng 290.000 người. Rất nhiều nhà cấp 4 khi đó nay đã thành nhà bê tông cao tầng. Chính quyền các địa phương ven sông phải đối mặt với nhiều thách thức phức tạp.
Riêng tại địa bàn quận Hoàn Kiếm có 2 phường Phúc Tân và Chương Dương tồn tại nhiều khu dân cư có từ trước năm 1954, nhưng phát triển nhanh chóng từ đầu những năm 2000. Từ năm 1996, quận đã chủ động xây tường ngăn để chặn việc lấn chiếm hành lang thoát lũ, nhiều lần phải ra quân giải tỏa số hộ dân lấn chiếm tự phát.
Đáng lưu ý, các không gian công cộng từ trong phố lan ra bờ vở sông Hồng đã được quận Hoàn Kiếm thực hiện bền bỉ. Đó là các dự án cộng đồng chung tay bảo vệ môi trường, chủ động phòng ngừa lấn chiếm đất công trong hành lang thoát lũ, dọn phế thải, cắt tỉa cây cỏ tự nhiên kết hợp phát triển không gian xanh, sạch tại khu dân cư ven sông phường Phúc Tân.
Cộng đồng dân cư, các tổ chức tình nguyện đã dọn vệ sinh, phát triển công viên cây xanh và mở rộng không gian xanh cho bãi giữa sông Hồng trở thành nơi vui chơi giải trí an toàn trong mùa cạn, nước sông thoát nhanh trong mùa lũ. Theo KTS Trần Huy Ánh, đây là những "bước đi nhỏ" phù hợp hướng tới mục tiêu hiện thực hóa quy hoạch khu vực.
Bãi nổi sông Hồng định hướng trở thành cảnh quan quan trọng của Thủ đô
Về định hướng quy hoạch phân khu đô thị sông Hồng đã được UBND thành phố phê duyệt năm 2022, Phó Giám đốc Sở Quy hoạch - Kiến trúc Hà Nội Phạm Quốc Tuyến cho biết, khu vực bãi nổi (bãi giữa) sông Hồng được định hướng trở thành một yếu tố cảnh quan quan trọng của Thủ đô nói chung, khu vực sông Hồng nói riêng.
Sau trận lụt lịch sử vừa qua, Hà Nội sẽ không chỉ tiến hành rà soát các nội dung trong đồ án Quy hoạch phân khu đô thị sông Hồng, mà còn tiến hành rà soát, bổ sung, điều chỉnh cả nội dung Quy hoạch Thủ đô Hà Nội thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050; Điều chỉnh Quy hoạch chung Thủ đô Hà Nội đến năm 2045, tầm nhìn đến năm 2065 và Chương trình phát triển đô thị thành phố Hà Nội đến năm 2035 để đảm bảo sự an toàn cho người dân, thích ứng với tình hình biến đổi khí hậu phức tạp.
Do đó, cơn bão số 3 lịch sử cần được nhìn nhận là "động lực" chứ không phải là rào cản của quá trình hiện thực hóa quy hoạch sông Hồng theo hướng hiện đại nhưng mang đậm giá trị đặc trưng của các vùng. Đây là cơ hội để khảo sát thực tế, bổ sung đề xuất khung cơ bản cho việc xây dựng hệ thống quy hoạch không gian lãnh thổ. Các kế hoạch và biện pháp cụ thể cần được xây dựng, ban hành. Các ý tưởng, chiến lược cải cách sâu rộng, thúc đẩy chuyển đổi và phát triển dọc các tuyến sông của Vùng và Thủ đô cần được thể hiện rõ ràng, khoa học và chính xác hơn.
Riêng chủ trương và quyết định xây dựng công viên văn hóa ở bãi giữa sông Hồng cần có sự thống nhất từ văn bản pháp lý các cấp tới các đồ án quy hoạch; phải đảm bảo phù hợp với Quy hoạch vùng, Quy hoạch Thủ đô Hà Nội thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050; Điều chỉnh Quy hoạch chung Thủ đô Hà Nội đến năm 2045, tầm nhìn đến năm 2065 để báo cáo trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt trong thời gian tới.
Bài toán quan trọng cần giải quyết trong quy hoạch đô thị ven sông Hồng
Nhìn lại lịch sử đô thị thế giới, sông là điều kiện thuận lợi để hình thành những điểm dân cư nông thôn, hình thành tuyến giao thông - thương mại tiến tới phát triển các điểm dân cư đô thị. Dòng sông là cội nguồn tạo ra đô thị, đáp ứng nhu cầu cấp thoát nước, giao thông vận tải, phản ánh bản sắc và văn hóa đô thị.
Từ xuất phát điểm trên, theo bà Trần Thị Thanh Ý, Hội Quy hoạch Phát triển đô thị Việt Nam, trong hiện thực hóa quy hoạch cần khai thác các lợi thế về văn hóa, lịch sử; phải tôn trọng tối đa tính thuận thiên, thuận theo dòng chảy của sông Hồng, hạn chế bê tông hóa và không chất tải hạ tầng quá lớn ở hai bên bờ sông. Chuỗi công viên, vườn hoa phải là không gian mở để người dân dễ dàng tiếp cận và kết nối thân thiện, phát triển thành phố theo hướng "quay mặt tiền ra sông" thay vì "quay lưng" với dòng sông.
Về nguyên tắc quản lý ngoài bãi sông Hồng, phải tuân thủ Quy hoạch về đê điều, phòng chống lũ và Quy hoạch chung Thủ đô đã được Thủ tướng phê duyệt tại Quyết định 1259 (đang điều chỉnh). Đồng thời, nên có một ban quản lý về các đô thị sông Hồng và phải có một kiến trúc sư trưởng hàng đầu để cùng với các sở, ban, ngành quản lý toàn bộ sự phát triển ở khu vực này.
Bài toán quan trọng cần giải quyết trong quy hoạch đô thị ven sông Hồng là việc kết nối giao thông, hạ tầng với xung quanh. Trục cảnh quan sông Hồng sẽ là trục cảnh quan chính, mang yếu tố quyết định cho trục cảnh quan chung về giao thông cũng như sự phát triển ở hai bên sông trong thời gian tới. Việc khai thác trục cảnh quan sông Hồng phải phù hợp với Quy hoạch phân khu đô thị sông Hồng vừa phê duyệt, Quy hoạch chung xây dựng Thủ đô đang được rà soát, điều chỉnh. Các quy hoạch chung sẽ là cơ sở để khớp nối, gắn kết và phân chức năng cho từng khu vực trong khai thác tiềm năng của sông Hồng.
Đồng tình với quan điểm trên, KTS. Bùi Xuân Tùng, Hội Quy hoạch phát triển đô thị Hà Nội cho rằng, thành phố thực hiện quy hoạch phân khu đô thị hai bên bờ sông Hồng với mục tiêu phát triển bên vững thì phải bảo đảm hài hòa, không có sự tách biệt giữa khu vực dân cư ngoài và bên trong đê về hệ thống hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội.
KTS Bùi Xuân Tùng lưu ý, phát triển đô thị bền vững hai bên sông sẽ không dừng lại ở những đoạn như quy hoạch phân khu đã định hướng. Ngay bản thân khu vực đã phát triển, đoạn từ cầu Thăng Long đến Thanh Trì hiện đang thiếu nhiều yếu tố mà một đô thị bền vững phải có như các công viên, công trình công cộng, khu vui chơi giải trí...
Về phát triển du lịch dọc sông Hồng, thành phố cũng đang thiếu hệ thống cảng du lịch. Ngoài ra, về kết nối giữa bên tả và hữu đê thì hiện nay các cây cầu của thành phố đơn thuần chỉ giải quyết mục đích về giao thông, thiếu sự kết nối với các khu vực dự kiến phát triển hai bên sông và chưa trở thành những công trình biểu tượng kiến trúc đặc trưng của thành phố.
Phó Tổng Thư ký Hiệp hội Bất động sản Việt Nam Đỗ Viết Chiến cho biết, quy hoạch phân khu đô thị sông Hồng đã được thành phố phê duyệt là cơ sở để hình thành các dự án. Các dự án này cần được phân chia thành 3 loại. Loại thứ nhất, có khả năng sinh lời và thu hồi vốn, sẽ được tổ chức đấu thầu và đấu giá theo đúng quy định hiện hành, là nguồn lực xã hội hóa giúp quy hoạch trở thành hiện thực.
Ông Đỗ Viết Chiến cho rằng, những dự án này cần sớm công khai để nhà đầu tư tìm hiểu, nghiên cứu. Loại thứ hai là các dự án không có khả năng thu hồi vốn và sinh lời, cần phải lập kế hoạch trung và dài hạn để thực hiện bằng nguồn vốn đầu tư công. Thứ ba, là các dự án nhà nước và người dân cùng kết hợp thực hiện.
