Đây là một nghi lễ cúng cộng đồng đặc sắc được tổ chức vào đầu năm để xua đuổi tà ma, bảo vệ sự yên lành, ấm no cho dân bản. Tại xã Liên Minh (thị xã Sa Pa), khi Lễ quét làng diễn ra cũng là lúc khép lại chuỗi các sự kiện trong Lễ hội mùa Xuân.
Người Xa Phó là một nhóm, ngành của dân tộc Phù Lá. Người Xa Phó cư trú trải dài từ vùng thấp của thị xã Sa Pa đến vùng thượng nguồn sông Chảy thuộc phía Đông của tỉnh Lào Cai. Tính cộng đồng của người Xa Phó rất cao. Mỗi thôn, bản là một cộng đồng tự quản, được điều hành bởi Hội đồng các bô lão đại diện cho các dòng họ trong thôn. Đặc biệt, người dân nơi đây còn có nghi lễ cúng cộng đồng là Lễ quét làng. Đây có thể được coi là ngày hội văn hóa lớn, đặc sắc của cộng đồng người Xa Phó ở Lào Cai.
Bà Hoàng Thị Vượng, Trưởng Phòng Văn hóa - Thông tin thị xã Sa Pa cho biết, tại địa phương, Lễ quét làng là nghi lễ thường niên của cộng đồng dân tộc Xa Phó được tổ chức vào tháng 2 âm lịch hằng năm nhằm xua đuổi tà ma, dịch bệnh, chào đón một năm mới bình yên, mùa màng tốt, người yên, vật thịnh.
Tương truyền từ xưa, dân làng Xá Phó kể lại rằng, tháng 2 là tháng ma đói về phá hoại dân làng, do đó hằng năm đến tháng này, cuộc sống của người dân bị ma quỷ tàn phá nặng nề, từ người già đến trẻ nhỏ đều bị ốm, chữa bệnh không khỏi, mùa màng hư hỏng. Lúc này đã có một vị thần tiên đến cứu giúp người Xá Phó nên đồng bào lấy dịp này để làm lễ xua đuổi tà ma, cầu cuộc sống bình yên cho người dân. Do đó, Lễ quét làng (còn được gọi Lễ quét ma làng) là nghi thức xua đuổi ma dữ gây nên ốm đau, xui xẻo, đón điều tốt lành trong năm mới.
Trước ngày tổ chức Lễ quét làng năm nay, anh Hù Hu Xa (thôn Nậm Sang, xã Liên Minh) và đại diện các gia đình trong thôn tập trung tại nhà trưởng bản để họp bàn, thống nhất việc phân công những người giúp các thầy cúng thực hành nghi lễ, địa điểm, thời gian cũng như nội dung tổ chức. Khi đi, anh mang theo 1 bát gạo, 1 con gà, tiền, 2 nén hương và 1 chai rượu. Anh Xa cho biết, những ai mang chó, lợn, dê đến góp thì dân thôn có trách nhiệm tới làm trả công cho người đó trong một ngày.
Chuẩn bị cho Lễ quét làng, nam giới trong gia đình như anh Hù Hùa Xa phải đan những tấm phên nhỏ từ cây vầu trên rừng để làm "vũ khí" xua đuổi tà ma sau khi hành lễ. Tới ngày đã định, anh Hù Hu Xa và những người đàn ông đại diện các gia đình mang lễ vật đến bãi đất trống đã chọn ở đầu thôn. Theo sự phân công, những người đàn ông khỏe mạnh, nhanh nhẹn cùng nhau mổ lợn, gà, dê, chó. Thầy cúng tay cầm kiếm gỗ, cành cây nhỏ, mặt bôi nhọ, vào từng nhà làm lễ cho cả bản. Vào đến nhà nào, thầy cũng rót một chén rượu đặt vào bàn thờ của gia đình, miệng đọc tên tuổi tất cả người trong gia đình. Đọc xong, thầy múa kiếm gỗ khắp nơi trong nhà, gia đình cử một người đi sau cầm bắp ngô tẽ hạt tung qua đầu thầy cúng. Sau đó, mọi người mang chăn, chiếu ra đầu thôn rồi giũ vào một chiếc bè nứa được đóng tượng trưng với ý niệm mọi vận hạn trong năm sẽ theo dòng nước trôi đi.
Kết thúc phần lễ là phần hội. Đồng bào trong làng tổ chức nhiều trò chơi dân gian và các hoạt động văn nghệ đặc sắc. Người Xa Phó rất yêu văn nghệ, đặc biệt là âm nhạc và múa; được thể hiện rõ ràng nhất tại các lễ hội truyền thống như Lễ quét làng. Những điệu múa uyển chuyển của các cô gái trong trang phục truyền thống rực rỡ kết hợp với tiếng khèn và chuông nhạc độc đáo của dân tộc Xa Phó đã để lại ấn tượng cho đông đảo du khách.
Sau phần hội, người dân địa phương và khách mời cùng nhau ăn bữa cơm đoàn kết tại ngay cổng làng. Tất cả thức ăn cúng ma phải được ăn hết, không được mang đồ thừa về thôn. Ăn uống xong, thầy cúng ở lại sau cùng, lấy cành tre cắm xung quanh bãi đất, sau đó lấy đuôi và tai chó cắm xuống đất với mục đích không cho ma vào thôn làm hại người. Thầy đốt một đống lửa và bước qua, sau đó đi về nhà. Bắt đầu từ ngày hôm đó sẽ thực hiện cấm thôn trong 3 ngày, người lạ không được vào nhà, vào thôn. Sau 3 ngày, mọi sinh hoạt trở lại như cũ.
Theo Chủ tịch UBND xã Liên Minh Phàn Phủ Seng, Lễ quét làng khá giản dị nhưng thể hiện nét văn hóa, tín ngưỡng tâm linh riêng biệt của người Xa Phó. Đây là một khám phá thú vị cho những ai yêu thích lễ hội và văn hóa truyền thống.
Lễ hội quét làng diễn ra là lúc Lễ hội mùa Xuân sôi động tại các thôn, bản vùng cao Lào Cai đang dần khép lại để người dân nơi đây trở lại với nhịp sống sản xuất thường ngày. Bản sắc văn hóa trong các Lễ hội Xuân đã và đang được cộng đồng duy trì, thực hành, lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, có tính lan tỏa mạnh mẽ, tạo điểm nhấn văn hóa tâm linh trong đời sống hiện đại.
