Từ đồng bằng Bắc Bộ đến miền núi phía Bắc, miền Trung, Tây Nguyên và miền Nam, ông luôn gắn bó với thực địa, miệt mài khai quật và nghiên cứu những giá trị văn hóa cổ. Các công trình nghiên cứu của ông góp phần làm sáng tỏ lịch sử dân tộc và đặt nền móng vững chắc cho sự phát triển của khảo cổ học Việt Nam.
Sự nghiệp khảo cổ học và những đóng góp nổi bật
Sinh năm 1941 tại Hà Nội trong một gia đình có truyền thống hiếu học, Phó Giáo sư Nguyễn Lân Cường theo học ngành Lịch sử tại Đại học Tổng hợp Hà Nội, rồi chuyên sâu vào lĩnh vực khảo cổ học. Từ những năm 1960, ông đã tham gia nhiều cuộc khảo sát, khai quật lớn nhỏ trên khắp các vùng miền đất nước.
Trong sự nghiệp nghiên cứu, Phó Giáo sư Nguyễn Lân Cường chủ trì hàng trăm cuộc khai quật khảo cổ học. Tại di chỉ Mán Bạc (Ninh Bình, 1999-2000), ông khai quật gần 100 bộ di cốt người cổ hậu kỳ đá mới, dựng lại diện mạo cư dân Việt cổ cách đây 3.800-4.000 năm; tại di tích Làng Vạc (Nghệ An), ông phân tích các bộ hài cốt, làm rõ tập tục mai táng và kỹ thuật luyện kim Đông Sơn. Ở khu mộ chum Phú Lương (Hòa Bình), ông góp phần xác định kỹ thuật luyện kim sơ kỳ đồng thau. Trong dự án khai quật Hoàng thành Thăng Long (2002-2004), ông đảm nhận vai trò chuyên gia nhân chủng học, nghiên cứu di cốt người cổ.
Không chỉ gắn bó với hiện trường, Phó Giáo sư Nguyễn Lân Cường còn nghiên cứu sâu về các nền văn hóa tiền sử lớn như Phùng Nguyên, Đông Sơn, Sa Huỳnh và khảo cổ miền Nam. Các công trình tại Gò Mun, Phùng Nguyên, Mán Bạc giúp định hình hệ thống phân kỳ khảo cổ học Việt Nam. Đặc biệt, trong nghiên cứu táng thức, Phó Giáo sư, Nguyễn Lân Cường có những phân tích chuyên sâu về mộ chum văn hóa Sa Huỳnh, mộ thuyền Đông Sơn và các hình thức mộ táng khác, làm sáng tỏ tín ngưỡng và đời sống tinh thần của người Việt cổ.
Song song với nghiên cứu khoa học, Phó Giáo sư Nguyễn Lân Cường dành tâm huyết đào tạo thế hệ kế cận. Phó Giáo sư đã hướng dẫn nhiều nghiên cứu sinh, học viên cao học và sinh viên, nhiều người trong số đó giữ những vị trí chủ chốt trong ngành khảo cổ học và bảo tồn di sản văn hóa.
Góp phần xây dựng nền tảng khoa học và đào tạo thế hệ kế cận
Những đóng góp của Phó Giáo sư Nguyễn Lân Cường không chỉ thể hiện qua số lượng công trình nghiên cứu mà còn thông qua ảnh hưởng sâu rộng đối với thế hệ các nhà khoa học trẻ. Các đồng nghiệp và học trò đều coi Phó Giáo sư là tấm gương mẫu mực về lòng tận tụy với khoa học.
Theo Phó Giáo sư Trình Năng Chung, Viện Khảo cổ học (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam), phần lớn hiểu biết hiện nay về con người Việt cổ từ thời đại đồ đá cũ đến thời kỳ kim khí và dựng nước thời Hùng Vương đều mang dấu ấn công trình nghiên cứu của Phó Giáo sư Nguyễn Lân Cường. Các cuộc khai quật tại Mán Bạc, Làng Vạc, Hoàng thành Thăng Long đều thể hiện phong cách nghiên cứu nghiêm cẩn, ghi chép tỉ mỉ và phân tích kỹ lưỡng của Phó Giáo sư Nguyễn Lân Cường.
Phó Giáo sư Trình Năng Chung cho biết, tinh thần làm việc bền bỉ, trách nhiệm và đam mê khảo cổ học của Phó Giáo sư Nguyễn Lân Cường đã truyền cảm hứng mạnh mẽ cho nhiều thế hệ học trò.Theo Tiến sỹ Nguyễn Gia Đối, nguyên Viện trưởng Viện Khảo cổ học (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam), Phó Giáo sư Nguyễn Lân Cường không chỉ xuất sắc trong nghiên cứu hiện vật và di tích, mà còn nỗ lực thúc đẩy tiếp cận liên ngành giữa khảo cổ học, nhân học, lịch sử và địa chất học. Phó Giáo sư Nguyễn Lân Cường là người đặt nền móng cho việc kết hợp khảo cổ học và nhân chủng học hiện đại ở Việt Nam, từng bước đưa nghiên cứu người cổ Việt Nam tiệm cận trình độ quốc tế. Tinh thần trách nhiệm, sự cẩn trọng trong phân tích và thái độ trung thực khoa học của Phó Giáo sư Nguyễn Lân Cường đã tạo nền tảng bền vững cho sự phát triển của ngành khảo cổ học Việt Nam hiện nay và tương lai.
Ngày 6/5/2025, Phó Giáo sư, Tiến sỹ Nguyễn Lân Cường đã từ trần tại Bệnh viện Đại học Y Dược, Đại học Quốc gia Hà Nội sau thời gian chống chọi với bệnh ung thư dạ dày, hưởng thọ 85 tuổi. Sự ra đi của Phó Giáo sư Nguyễn Lân Cường là mất mát to lớn đối với khảo cổ học, cổ nhân học và nền khoa học xã hội Việt Nam, Phó Giáo sư đã để lại di sản khoa học quý báu cho các thế hệ kế tiếp.
