Sức hấp dẫn kỳ lạ của đèn Tiffany

Năm 1985 giới hâm mộ nghệ thuật và đồ cổ thế giới giật mình khi nghe tin hãng đấu giá Christie’s ở New York bán chiếc đèn kính màu Magnolia (Hoa Mộc lan) với giá cao chót vót là 528.000 US$. Đây là chiếc đèn có chao hình vòm được ghép bằng 1260 miếng kính màu hoà sắc dịu dàng do hãng Tiffany sản xuất 1905.

________________________

Sau đó 2 năm Christie’s lại bán đấu giá chiếc đèn mang tên là Cobweb (Mạng nhện) và chiếc đèn Peony (Hoa Mẫu đơn) do hãng Tiffany sản xuất thuộc bộ sưu tầm của Barbra Streisand, nữ ca sĩ nổi tiếng người Mỹ, với giá trên một triệu đô-la mỗi chiếc.

Mười năm sau, hãng Christie’s lại gây xôn xao giới chơi nghệ thuật kính màu khi bán chiếc đèn Lotus Bell (Hoa sen) do hãng Tiffany sản xuất năm 1910 với giá 2.807.500 đô-la. Liền đó, một chiếc đèn Hoa sen khác đã được chuyển nhượng cho một người Nhật ẩn danh với giá ‘hữu nghị’ là 4,6 triệu đô-la Mỹ.

Sau đó ít lâu giá của những chiếc đèn này đã được định lại ở mức cao gấp vài lần. Và thế là những người hâm mộ các tác phẩm được làm từ kính màu cứ ngây ra chứng kiến cảnh giá những chiếc đèn Tiffany gốc cứ tăng vùn vụt từng ngày, chóng cả mặt. Người phương Tây vốn yêu thích loại đèn có chao làm bằng kính mầu Tiffany, mang tên người phát minh ra chúng, càng có lý do để yêu mến chúng một cách sốt sắng hơn.

Dòng đèn kính màu xuất phát từ Hoa Kỳ vào thập niên 80 thế kỷ 19, khởi xướng tại studio kính màu của hoạ sĩ, nhà sáng chế Louis Comfort Tiffany ở New York. Bắt chước thành công của Tiffany, lần lượt xuất hiện các hàng làm đèn khác như Duffner & Kimberlym, Bigelow & Kennard, John Morgan & Sons, Gorham, Hendel… nhưng được đánh giá cao nhất và được ưa chuộng nhất vẫn là những chiếc đèn do hãng Tiffany thiết kế và làm ra.

Trên các sàn đấu giá hiện nay những chiếc đèn gốc của Tiffany Studio đắt gấp hàng chục, thậm chí hàng trăm lần so với những chiếc đèn cổ do các hãng khác làm ra. Người sưu tầm trên thế giới chủ yếu vẫn chỉ sưu tầm những chiếc đèn thuộc dòng Tiffany. Đến những năm 90 thế kỷ XX hầu hết những chiếc đèn Tiffany gốc đều được đánh dấu bằng quyền sở hữu của một số viện bảo tàng thế giới, nhiều nhất là ở Mỹ, hoặc đã được gom vào tay một số nhà sưu tầm có tên tuổi.

Mặt khác, do những chiếc đèn Tiffany gốc quá đắt, có chiếc hôm nay trị giá đến hàng chục triệu đô la, nên người yêu thích đèn kính màu dù có tiền cũng ít có cơ hội để được sở hữu những chiếc đèn kính màu của chính hãng Tiffany. Họ chỉ có thể sưu tầm những chiếc đèn phiên bản được các nghệ nhân lão luyện ở Hoa Kỳ và một vài nước châu Âu trực tiếp làm ra theo đơn đặt hàng và theo đúng công nghệ, khuôn mẫu của Tiffany Studio (Tiffnay Studio đóng cửa vào năm 1938 sau khi Louis Comfort Tiffany qua đời).

Trên thế giới hiện nay số lượng nghệ nhân có khả năng làm ra được những chiếc đèn Tiffany tương đương chất lượng những chiếc đèn bảo tàng còn lại cũng chỉ đếm trên đầu ngón tay. Bởi vậy, để có được một chiếc đèn phiên bản đẹp, những người chơi đèn Tiffany thường phải lần mò, tìm hiểu về nghệ nhân, phải chi một khoản tiền lớn, đôi khi phải chờ vài năm để nghệ nhân tìm đủ kính thích hợp và để hoàn chỉnh một chiếc đèn.

Vì vậy, tuy chỉ là những chiếc đèn phiên bản nhưng chúng cũng rất hiếm hoi, không bao giờ có để bày bán trên thị trường. Có những chiếc đèn Tiffany phiên bản đẹp khi đem bán tại các sàn đấu giá, đã được giới sưu tầm đón nhận và sẵn sàng mua với giá cao ngất ngưởng không kém nhiều so với những chiếc đèn của Tiffany Studio. Về cơ bản, số lượng đèn Tiffany được bảo quản nguyên vẹn đến nay còn lại không nhiều và đều đã có chủ.

Do vậy, thỉnh thoảng nếu ở đầu đó xuất hiện một vài chiếc đèn Tiffany được công bố là đèn gốc thì đều gây sự ngạc nhiên, tò mò và hoài nghi cho những người hiểu biết về đèn Tiffany. Tuổi của những chiếc đèn Tiffany cổ nhất cũng chỉ khoảng trên dưới 100 năm, do đó để xác định được đâu là những chiếc do chính hãng Tiffany Studio làm ra quả không đơn giản một chút nào.

Rất may mắn là do tính chất quý giá của những chiếc đèn Tiffany nên hầu hết chúng đều có lai lịch, giấy tờ khi mua bán. Có nhiều chiếc đèn đã gắn cuộc đời của chúng với những người chủ có tên tuổi, vai vế xã hội. Bởi vậy, ngoài việc dựa trên các dấu vết do chính hãng Tiffany để lại, các hãng đấu giá thường lần theo dấu vết lịch sử của từng chiếc đèn để xác định ‘thân phận’ của chúng.

Hàng năm hãng đấu giá Christie’s đã thẩm định không ít những chiếc đèn Tiffany phiên bản có độ tinh xảo đến mức khó phân biệt được chúng là đèn thật hay đèn giả. Điều đáng nói là sau khi được trả lại cho chủ của chúng, những chiếc đèn giả này thường tiếp tục hành trình để đến tay những người buôn đèn mới hoặc các nhà sưu tầm thiếu kinh nghiệm với cái giá cắt cổ hơn để rồi cuối cùng lại được gửi đến Tiffany để thẩm định.

Christie’s New York cho biết có chiếc đèn đã quay đi quay lại Chresite’s trong một năm đến…. 8 lần! Mỗi chuyến ngao du như thế chủ nhân của những chiếc đèn gắn mác “Tiffany Studio” giả này lại tốn kém vài chục ngàn đô la để bảo hiểm, vận chuyển và thuê Christie’s thẩm định.

Để đánh giá một chiếc đèn Tiffany người ta phải dựa vào nhiều yếu tố, trong đó những đặc điểm về kính màu và chân đèn được coi là hai yếu tố quan trọng. Sinh thời Louis Comfort Tiffany đã phát minh khoảng 300 loại kính màu, khác nhau về tông màu, về sự chuyên hoá màu sắc, về độ trong hoặc đục, độ khúc xạ ánh sáng, về sự khác nhau trên bề mặt (nhẵn, hay sần, hay lượn sóng)… Khác với kính màu trên các bức tranh kính nhà thờ xưa này vẫn được vẽ lên đó một loại sơn đặc biệt, trong suốt, sau đó được nung nhẹ lựa để tạo thành lớp màu men trên bề mặt của kính, kính màu của Tiffany lại được chế ra từ quá trình tinh luyện silicat với những loại khoáng chất khác nhau để tạo thành màu sắc khác nhau.

Sự biến ảo màu sắc của kính màu Tiffany không phải nằm ở bề mặt mà nằm bên trong kính. Có một số màu đặc biệt phải sử dụng đến vàng hoặc một số chất quý hiếm để chế tạo. Sau khi đã tạo được các loại kính màu tinh khiết, tiếp đến là giai đoạn pha trộn các loại kính màu đó với nhau ở nhiệt độ nóng chảy để thu được các hiệu ứng khác nhau về màu sắc và bề mặt. Công đoạn này hoàn toàn phải được các nghệ nhân thực hiện trực tiếp bằng tay và bằng kinh nghiệm.

Thường mỗi nghệ nhân chỉ chuyên chế tạo một hoặc vài ba loại kính màu mà thôi và mỗi tấm kính sau khi được bàn tay nghệ nhân tạo ra đều xứng đáng được coi là tác phẩm nghệ thuật. Người nghệ nhân làm đèn sẽ lựa chọn các khoảng chuyển hoá màu sắc cần thiết hoặc độ trong hoặc mờ phù hợp của kính để làm chao đèn. Đáng tiếc, đây là quá trình làm bằng thủ công được đúc kết bằng kinh nghiệm cá nhân nên nghề chế tạo kính màu nghệ thuật nay đang bị thất truyền (do ngày càng ít người đi theo nghề nặng nhọc và độc hại này).

Bởi vậy hiện nay rất nhiều loại kính mà Tiffany làm ra cách đây 100 năm không còn và cũng không thể làm lại được. Những loại kính màu sản xuất bằng công nghiệp không sử dụng được cho những chiếc đèn kính màu có giá trị. Nhiều loại kính nghệ thuật làm bằng tay hôm nay cũng không thể bắt chước được những mẫu kính tinh tế được làm từ thời Tiffany. Bởi vậy nhiều tấm kính màu của thời Tiffany còn lại đến hôm nay đã được coi là báu vật, không chỉ đối với những nghệ nhân làm đèn mà đối với cả những người sưu tầm kính màu. Có những tấm kinh màu đã được bán đấu giá hoặc được chuyển nhượng với giá tương đương những miếng ngọc quý.

Chân đèn Tiffany cũng là cả một lĩnh vực đặc biệt. Mỗi chiếc chao đèn Tiffany chỉ phù hợp với một hoặc vài loại chân đèn do chính Tiffany Studio chế tác ra. Giống như những chiếc chao đèn Tiffany, tất cả chân đèn Tiffany đều mang dáng dấp của phong cách dòng nghệ thuật Tân hiện đại (Art Nouveau), đầy tính sáng tạo độc đáo và xứng đáng được coi là tác phẩm nghệ thuật.

Tiffany đã sáng tác khoảng 100 loại chân đèn khác nhau, trên 90% được đúc bằng đồng, số còn lại làm bằng gốm sứ hoặc thuỷ tinh kết hợp với đồng. Tất cả chất liệu từ đồng đều được Tiffany hoàn thiện bằng một lớp phủ mang tính thời gian nhờ một kỹ thuật patina của riêng ông. Các chân đèn phiên bản hiện nay làm theo khuôn mẫu của Tiffany Studio, dù cố gắng đến đâu cũng chỉ đạt được sự chuẩn xác về mẫu mã nhưng không thể bắt chước được màu sắc của lớp patina do Tiffany làm ra. Đó cũng là cơ sở để phân biệt được chân đèn thật và chân đèn phiên bản.

Hiện nay người ta vẫn bán đấu giá những chiếc chân đèn Tiffany có giá trị lên đến hàng chục nghìn đô la. Năm 2007 chiếc chân đèn có tên Flask kết hợp giữa đồng và thuỷ tinh cao 47cm đã được khởi giá trên sàn Ebay là 17.000 US$, sau 9 ngày nó đã được mua với giá 81.000 US$. Năm 2008 chiếc chân đèn kiểu dáng chiếc đôn cổ Trung Hoa được bán với giá 97.000 US$.

Mặc dù hiện nay thỉnh thoảng vẫn xuất hiện những chiếc đèn Tiffany gốc được phát hiện ở đâu đó và được chuyển nhượng tại các sàn đấu giá nổi tiếng như Sotheby, Christie’s, JameD.Julia với giá hàng triệu đô la, nhưng một số người vẫn hoài nghi về xuất xứ của chúng. Một số người cho rằng đó chỉ là những chiếc đèn phiên bản hoàn hảo. Chiếc đèn Elaborate Peony (Hoa mẫu đơn) đường kính chao 56cm ghép từ 1038 miếng kính màu, tuy không đẹp lắm, nhưng được bán tại Christie’s trong phiên đấu giá ngày 8/12/2009 là 1.538.500 US$ cũng đã gây ra không ít nghi ngờ, tranh luận trong giới sưu tầm đèn.

Ở Việt Nam hiện nay cũng có một vài người quan tâm và sưu tầm dòng đèn kính màu Taffany nhưng thú chơi đó chưa phổ biến. Thay vào đó đa số mọi người chỉ được biết đến những chiếc đèn kính màu loè loẹt “made in China” được sản xuất hàng loạt và thiết kế rất ẩu. Những chiếc đèn đó sử dụng kính màu công nghiệp hoặc loại kính màu thiếu độ tinh khiết do đó không thể tạo được hiệu ứng chiếu sáng rực rỡ hoặc huyền ảo như kính màu Tiffany.

Tuy vậy những chiếc đèn giả Tiffany làm từ Trung Quốc này cũng không rẻ một chút nào, có những chiếc có giá cả chục triệu đồng. Còn những chiếc đèn Tiffany thật và phiên bản ở Việt Nam cũng có những chiếc được giới sưu tầm đèn quốc tế đánh giá đẹp vào loại hàng đầu.

Hy vọng sau một thời gian, thú chơi đèn Tiffany sẽ trở thành phổ biến hơn ở nước ta và những chiếc đèn Tiffany đẹp sẽ được dịp toả sáng ở các gia đình Việt Nam, làm phong thêm phú thú thích chơi đồ nghệ thuật của người Việt Nam.

Bài: Khánh Linh - VietnamToday Magazine

Thiết kế: Thúy Dung