“Chân quê” - không gian văn hóa linh thiêng của người Việt đang đứng trước nhiều thách thức
Trong kỷ nguyên mới, nơi đô thị hóa, công nghiệp hóa và toàn cầu hóa lan rộng chưa từng có, “chân quê” đang đứng trước nguy cơ phai nhạt, bị lấn át bởi những giá trị hiện đại, tiện dụng nhưng vô hồn. Giữ lấy chân quê không phải là giữ lại một phần không gian sống cũ kỹ, mà là gìn giữ bản sắc và chiều sâu văn hóa Việt Nam trong một thế giới phẳng.
Chân quê xưa kia là đồng ruộng, là mái đình, là bến nước sân đình, là bữa cơm rau muối, là tiếng gà trưa và lời ru con vang vọng trong giấc ngủ. Nhưng vượt lên trên khung cảnh vật lý, “chân quê” là hệ giá trị tinh thần, nơi con người gắn bó với đất đai, gia đình, làng xóm và đạo lý làm người.
Những giá trị ấy thể hiện qua tình làng nghĩa xóm. Xem hàng xóm như người nhà, “tối lửa tắt đèn có nhau”, "bán anh em xa, mua láng giềng gần"; lối sống cần cù, chịu thương chịu khó như với người nông dân “bán mặt cho đất, bán lưng cho trời”; "kiến tha lâu cũng đầy tổ", "năng nhặt chặt bị"...
Trong tín ngưỡng dân gian nổi lên là thờ Thành Hoàng làng, thờ Mẫu, thờ Tổ tiên… tất cả đều bắt nguồn từ tinh thần "chân quê" mà ra, từ "chân quê" mà nên. Trong nghệ thuật dân gian chúng ta có hệ thống ca dao, tục ngữ, hò vè, chèo, quan họ, ví dặm… đều nảy nở từ mảnh đất "chân quê". Nhà thơ Nguyễn Bính từng viết: “Nhà nàng ở cạnh nhà tôi/Cách nhau cái giậu mồng tơi xanh rờn”. Cái “giậu mồng tơi” ấy, tuy đơn sơ, nhưng lại chính là biểu tượng bất tử của chất "chân quê" Việt Nam, vừa kín đáo, vừa đượm tình, vừa trong trẻo mà cũng đầy sâu sắc.
Trong khoảng hai thập kỷ trở lại đây, quá trình đô thị hóa, công nghiệp hóa đã diễn ra mạnh mẽ, khiến không gian nông thôn biến đổi nhanh chóng. Từ những thôn làng cổ kính với hàng cau, sân gạch, mái ngói… giờ đây đã nhường chỗ cho những “nông thôn mới” với nhà cao tầng bê tông, đường bê tông hóa, dịch vụ hóa.
Các biểu hiện tiêu cực có thể kể đến như: Sự đứt gãy không gian văn hóa làng xã khi đình làng bỏ hoang, lễ hội mai một, giếng làng bị lấp đi để làm sân bóng, ao làng bị san lấp làm khu thương mại; tình làng nghĩa xóm rạn vỡ, xa cách, cá nhân hóa gia tăng, tách biệt, người dân ít gắn bó với nhau; Giới trẻ dần mù mờ, mơ hồ và rời gốc gác khi nhiều bạn trẻ sinh ra ở nông thôn nhưng không biết truyền thống quê mình là gì, cũng không còn muốn về quê “ăn Tết”, “thăm giỗ”; văn hóa tiêu dùng lấn át văn hóa truyền thống khi chợ quê biến mất, thay bằng siêu thị, nhà hàng. Những món ăn truyền thống quê hương, chứa đựng hồn cốt cộng đồng mất chỗ đứng trước đồ ăn công nghiệp nhanh chóng. Có thể thấy, “chân quê” không chỉ bị lấn át về mặt không gian, mà còn bị xói mòn về chiều sâu văn hóa.
Cần giữ lấy “chân quê” trong kỷ nguyên mới
Chính sự biến đổi của "chân quê" đã trở thành nỗi niềm trong văn học, âm nhạc và điện ảnh Việt Nam đương đại. Nhà thơ Nguyễn Duy viết trong bài thơ “Tre Việt Nam” với những câu từ giàu giá trị hình ảnh là “Tre giữ làng, giữ nước, giữ mái nhà tranh”. Đó là tre chân quê, là biểu tượng của sức sống và bản sắc trong văn hóa, lối sống, phong cách Việt Nam.
Như ca sĩ Quang Lê thành danh với những bản nhạc trữ tình quê hương: “Về đâu mái tóc người thương”, “Tôi vẫn nhớ” đều gợi nhắc về hình ảnh làng quê xưa cũ. Một số phim truyền hình như “Làng Vũ Đại ngày ấy”, “Đất và người”, “Thương ngày nắng về”… tái hiện vẻ đẹp chân quê, nhưng cũng phơi bày sự lụi tàn của những giá trị ấy dưới tác động của cuộc sống hiện đại.
Mới đây nhất, sự thành công của Chương trình đậm chất "chân quê" được thổi hồn hiện đại là "Anh trai vượt ngàn chông gai" quy tụ hơn 100 nghệ sĩ, diễn viên, ca sĩ và nghệ nhân; hơn 10.000 người có mặt tại sự kiện diễn ra ở Thành phố Hồ Chí Minh; 20.000 vé bán ra chỉ trong vòng 4 giờ và doanh thu hàng chục tỷ đồng; chương trình cũng đạt kỷ lục Guinness thế giưới với hơn 5.000 người tham gia mặc trang phục truyền thống của 54 dân tộc. Tất cả đều cho thấy: chân quê là nơi để trở về, để hoài niệm, để nhận diện chính mình.
 |
Sáng ngày 22/3/2025, rất đông người hâm mộ đã cùng nhau xác lập kỷ lục "Sự kiện có số lượng người tham gia mặc trang phục truyền thống Việt Nam đông nhất". (Ảnh minh họa) |
Có nhiều lý do phải giữ lấy “chân quê” trong kỷ nguyên mới, trong đó có ba lý do cơ bản như sau:
Một là, giữ lấy "chân quê" là giữ lấy bản sắc dân tộc. Trong xu thế toàn cầu hóa, bản sắc văn hóa dễ bị hòa tan. "Chân quê" là “căn cước văn hóa” đặc thù của người Việt, một nền tảng tinh thần không thể thay thế.
Hai là, "chân quê" chứa đựng những giá trị nhân văn bền vững. Đó là nơi sản sinh ra những con người giàu tình cảm, biết yêu thương, đùm bọc, coi trọng nghĩa tình và đạo lý. Trong một thế giới ngày càng thực dụng, lạnh lùng và nhiều biến động khó lường, những giá trị này càng cần được gìn giữ.
Ba là, "chân quê" là một nguồn lực để phát triển bền vững. Bởi như cổ nhân đã từng nói "Chim có tổ, người có tông như cây có cội, như sông có nguồn". Hiện nay thì văn hóa làng quê có thể trở thành tài sản mềm trong phát triển du lịch, kinh tế sáng tạo, nông nghiệp hữu cơ và phát triển xanh. Nhiều mô hình “làng thông minh”, “làng du lịch sinh thái”, “làng nghề truyền thống” đang chứng minh điều này và mang lại giá trị kinh tế cao bằng chính bản sắc và sinh mạnh nội sinh của mình.
Điển hình như mô hình “làng du lịch cộng đồng” tại Làng cổ Đường Lâm (Sơn Tây, Hà Nội), một địa chỉ giữ gìn gần như nguyên vẹn kiến trúc cổ, quy hoạch truyền thống. Người dân khai thác du lịch, dạy nấu ăn, làm bánh truyền thống; Làng cổ Phước Tích (Huế) với đặc trưng bảo tồn nhà rường, văn hóa dòng họ, nghệ thuật làm gốm; Mô hình “giữ nghề truyền thống, giữ làng” như làng lụa Vạn Phúc, làng gốm Bát Tràng, làng nón Tây Hồ đang hồi sinh nhờ sự kết hợp giữa gìn giữ nghề với phát triển thương hiệu, du lịch, trải nghiệm thực tế. Mô hình “quê trong phố” với các khu đô thị mới như Ecopark, Vinhomes đang đưa các yếu tố “làng quê” trở lại: cây đa, giếng nước, sân đình, chợ quê mini… nhằm tái hiện chất chân quê giữa không gian hiện đại.
Vai trò của các cấp, ngành và chủ trương, chính sách trong việc giữ gìn “chân quê”
Để giữ gìn và phát huy chân quê, cần sự vào cuộc của toàn xã hội, với những hành động cụ thể: (1) Về chính sách cần quy hoạch bảo tồn các làng văn hóa, làng cổ, không gian tín ngưỡng dân gian; ưu tiên đầu tư hạ tầng nông thôn nhưng phải đảm bảo yếu tố truyền thống; hỗ trợ các nghệ nhân dân gian, làng nghề truyền thống – bảo vệ “người giữ hồn quê”; (2) Về giáo dục, truyền thông cần đưa các giá trị văn hóa nông thôn vào sách giáo khoa, hoạt động ngoại khóa; tổ chức các lễ hội truyền thống, hội thi dân gian cho học sinh; truyền thông tích cực trên mạng xã hội về các giá trị chân quê; (3) Về cộng đồng, mỗi gia đình cần kể lại cho con cháu những câu chuyện làng quê; tạo dựng thói quen thường xuyên về quê, thắp hương tổ tiên, tham gia giỗ họ, hội làng; hỗ trợ người dân quê làm du lịch cộng đồng, giữ lại bản sắc xóm làng.
Từ cá nhân đến cộng đồng cần ý thức và thể hiện trách nhiệm để giữ lấy “chân quê” là giữ cho mình một chốn để trở về. Một thế hệ mới đang lớn lên giữa phồn hoa phố thị, với điện thoại thông minh, mạng xã hội và nhịp sống công nghiệp. Nhưng trong sâu thẳm ký ức, ai cũng có một vùng quê, nơi có mái nhà ngói đỏ, giếng nước trong veo, gánh chè xanh và tiếng ru à ơi của bà. Những hình ảnh đó ngẫm chút thôi cũng lấy đi nước mắt trên khóe mi của bao người.
Giữ lấy chân quê, không chỉ là trách nhiệm của chính quyền, nhà nghiên cứu hay người làm văn hóa mà là của mỗi người dân Việt Nam. Hãy giữ cho mình một chốn để trở về. Đó không phải chỉ là vị trí địa lý, mà là nơi neo giữ bản sắc, tâm hồn và tình người Việt Nam. Nơi mà mỗi chúng ta sẽ có thời gian "sạc lại tâm hồn" khi tìm về nguồn cội.
Nguyên Ngọc – Tiến Đạt
(Học viện An ninh nhân dân)
