Nhìn lại hệ quả của Hồ sơ Panama

Ngày 3/4 năm 2016, Hiệp hội các nhà báo điều tra quốc tế đã bắt đầu công bố một cuộc điều tra có thể trở thành lời hiệu triệu để vạch trần tình trạng bí mật tài chính và tham nhũng chính trị: Hồ sơ Panama.

_______________

Ngay sau khi sự việc được phơi bày, người dân nhiều nước đã xuống đường biểu tình. Họ ném chuối và sữa chua ở Iceland và đá ở Pakistan. Các chính phủ trở nên suy sụp và đã tiến hành hàng trăm cuộc điều tra về thuế.

“Đây là một trận động đất,” nhà báo Frida Ghitis của CNN cho biết vào thời điểm đó. "Các dư chấn sẽ tiếp tục trong nhiều tháng, thậm chí nhiều năm tới."

Ghitis đã đúng. Nửa thập kỷ sau, những tiết lộ của Hồ sơ Panama về cách hệ thống tài chính quốc tế tạo điều kiện cho lòng tham tiếp tục làm chao đảo các hệ thống chính trị và kinh tế trên toàn thế giới.

Các chính phủ trên khắp thế giới hiện đã thu hồi hơn 1,36 tỷ USD tiền thuế và tiền phạt là kết quả trực tiếp của vụ rò rỉ Hồ sơ Panama, bao gồm 185 triệu USD thu hồi mới được báo cáo trong 3 năm qua.

5 năm sau khi Hiệp hội các nhà báo điều tra quốc tế (ICIJ) dẫn đầu một cuộc điều tra trên toàn thế giới phơi bày bí mật của ngành tài chính, 24 quốc gia đã báo cáo truy thu, với hàng trăm quốc gia khác vẫn đang tiến hành.

Cụ thể, ICIJ đã kiểm tra hơn 11,5 triệu tài liệu bí mật từ công ty luật Mossack Fonseca của Panama. Các tập tin, bị rò rỉ cho tờ báo Đức Süddeutsche Zeitung, đã tiết lộ một trang web trên toàn thế giới về các công ty vỏ bọc nước ngoài mà Mossack Fonseca thiết lập cho một danh sách khách hàng bao gồm các nguyên thủ quốc gia, giám đốc điều hành doanh nghiệp và ngôi sao thể thao.

Kể từ tháng 4 năm 2019, Australia đã bổ sung gần 45 triệu USD vào tổng số tiền thiệt hại, hiện lên đến gần 138 triệu USD. Chính phủ Italia đã báo cáo thu hồi thêm 31,8 triệu USD kể từ năm 2019, gần gấp đôi tổng số tiền tới 65,5 triệu USD. Đầu năm 2021, Cơ quan quản lý thuế Na Uy lần đầu tiên cho biết rằng họ đã có thể thu hồi gần 34 triệu USD.

Với những phát hiện mới của mình, Australia trở thành quốc gia thứ năm chính thức báo cáo khoản tiền hơn 100 triệu USD được thu hồi sau vụ Hồ sơ Panama. Vương quốc Anh đã thu hồi được 252,8 triệu USD; Đức đã thu hồi 195,7 triệu USD (12,5 triệu USD kể từ năm 2019); Tây Ban Nha đã thu hồi được 166,5 triệu USD; và Pháp đã thu lại 142,3 triệu USD.

Sau Hồ sơ Panama, hơn 80 quốc gia đã công bố các cuộc điều tra có thể dẫn đến thu hồi thuế, các cáo buộc hình sự hoặc nhiều án phạt khác.

Nhiều quốc gia chọn không công khai số tiền đã được thu hồi - hoặc bình luận về các cuộc điều tra. Vào năm 2017, tờ Asahi Shimbun đã đưa tin rằng cơ quan thuế Nhật Bản đã thu hơn 3 tỷ yên (khoảng 27 triệu USD) liên quan đến Hồ sơ Panama.

Trong khi đó, những nước khác báo cáo về số tiền đã được “thẩm định” hoặc “được yêu cầu bồi thường”, trái ngược với số tiền đã được thanh toán. Cơ quan thuế của Canada đã đánh giá hơn 16 triệu đô la tiền thuế và tiền phạt, nhưng không cung cấp con số đã được chính phủ thu hồi. Phần Lan ước tính rằng họ đã thu hồi được hơn 1 triệu euro (khoảng 1,2 triệu USD) sau kết quả của cuộc điều tra, nhưng không thể xác nhận số tiền chính xác.

Tác động của Hồ sơ Panama còn vượt xa việc khôi phục nguồn thu thuế bị thất thoát. Các nhà chức trách ở nhiều quốc gia đang tiếp tục theo đuổi các vụ án dân sự và hình sự về các cáo buộc rửa tiền, gian lận,...

Theo báo cáo của Nghị viện châu Âu, các quốc gia EU đã gặp khó khăn trong việc phân tích dữ liệu của Hồ sơ Panama, bởi cơ sở dữ liệu quá lớn, thông tin trong một số trường hợp đã lỗi thời hoặc không đầy đủ. Tuy nhiên, các nước EU đã xác định được hơn 3.000 người nộp thuế và công ty có trụ sở tại châu Âu có liên quan đến Hồ sơ Panama.

Ít nhất 1.300 cuộc truy vấn, kiểm tra hoặc điều tra về các tiết lộ của Hồ sơ Panama đã được thực hiện hoặc vẫn đang tiếp tục.

Chính phủ Panama, ban đầu tố cáo Hồ sơ Panama là một chiến dịch "bóp méo sự thật và làm hoen ố danh tiếng của đất nước", cuối cùng đã ký một công ước đa phương để chia sẻ thông tin của người nộp thuế nước ngoài với các quốc gia khác.

Tại Vương quốc Anh, các thành viên quốc hội đã nhiều lần viện dẫn Hồ sơ Panama khi thông qua luật vào năm 2017 đã tạo ra tội hình sự đầu tiên của quốc gia đối với các luật sư không báo cáo hành vi trốn thuế của khách hàng.

Còn ở Mỹ, Hồ sơ Panama đã giúp thuyết phục Quốc hội viết và thông qua Đạo luật Minh bạch Doanh nghiệp, trong đó yêu cầu chủ sở hữu các công ty Mỹ tiết lộ danh tính của họ cho Bộ Tài chính. Đạo luật, bản sửa đổi lớn nhất về các biện pháp kiểm soát chống rửa tiền của Mỹ kể từ sau Đạo luật Yêu nước ngày 9/11, đã được ký thành luật vào tháng 1 năm 2021.

Mặc dù Mỹ không thông báo chính thức thu hồi bất kỳ khoản thuế nào do Hồ sơ Panama, kế toán Richard Gaffey - người Mỹ đầu tiên bị buộc tội liên quan đến cuộc điều tra - đã nhận tội danh bao gồm cả âm mưu trốn thuế và lừa đảo, cuối cùng bị kết án vào tháng 9 năm 2020 với hơn 3 năm tù.

Những vụ rò rỉ như Hồ sơ Panama, hay mới đây là Hồ sơ Pandora, cho thấy nhiều mánh khóe và bí mật phức tạp mà các công ty và giới siêu giàu thường che giấu để trốn thuế. Các vụ rò rỉ hồ là một món quà dành cho các chính phủ đang cố gắng trấn áp hành vi trốn thuế bất hợp pháp, nhưng các cơ quan thuế không thể chỉ đợi vụ rò rỉ tiếp theo để làm sáng tỏ các con đường trốn tránh phổ biến.

Thay vào đó, họ phải tham gia vào các cuộc kiểm toán tiêu tốn thời gian và nguồn lực dựa trên các phỏng đoán đã được xem xét kỹ lưỡng. Thế nhưng nguồn lực của các sở thuế vụ không đủ để bao quát toàn bộ nền kinh tế. Khi các cơ quan thuế thiếu nhân lực và kinh phí, việc thực hiện kiểm toán thành công sẽ trở nên khó khăn hơn.

Hành vi trốn thuế xảy ra phần lớn là do sự mất cân bằng quyền lực tồn tại giữa cơ quan thuế của nhà nước và luật sư mà các tập đoàn và cá nhân giàu có sử dụng để lách luật và khai thác những kẽ hở, điểm yếu.

Nếu cơ quan thuế vụ của một quốc gia có toàn quyền giám sát dòng tiền trong nước, thì cơ quan đó có thể thu tất cả các loại thuế liên quan. Nhưng không nước nào có năng lực đó.

Kết quả là, trốn thuế trở thành một trò chơi mèo vờn chuột, với các công ty và giới siêu giàu chi số tiền khổng lồ để rửa và giấu tiền thông qua các mánh lới gian lận, hối lộ và vận động hành lang các quan chức, tham gia vào quá trình thổi giá, thao túng thị trường tài chính và sửa lại các quy tắc. Những vụ việc như Hồ sơ Panama và Pandora chỉ cho thấy mức độ sâu rộng của mạng lưới các tổ chức và cá nhân trốn thuế liên kết với nhau.

Trên thực tế, người ta ước tính rằng 500 tỷ USD thất thoát hàng năm do trốn thuế, trong đó thiệt hại dành cho các nước đang phát triển lên đến 100 tỷ USD mỗi năm. Tiền thuế có thể được chi cho giáo dục, y tế, cơ sở hạ tầng,...

Nhưng khi nguồn thu thuế bị cắt giảm, các chính phủ có ngân sách eo hẹp hơn để chi cho các dịch vụ thiết yếu trên, bao gồm cả việc thu thuế hiệu quả. Nếu nhận được quá ít tiền, thì các sở thuế vụ có thể bị cắt giảm như một phần của nỗ lực cắt giảm quy mô nhằm hạn chế "bội chi", khiến họ càng khó xử lý vấn đề trốn thuế hơn.

Đây là điều khiến trốn thuế trở thành một vòng luẩn quẩn. Khi trở thành tiêu chuẩn, nó báo hiệu cho toàn bộ ngành công nghiệp rằng đó là một cách dễ dàng để tiết kiệm tiền và các công ty đang thực hiện phân tích chi phí - lợi ích của họ để nhận ra rằng trốn thuế giúp tiết kiệm nhiều chi phí hơn là chơi đúng luật.

Trừ khi một công ty hoặc một người đang tham gia vào hoạt động ngầm hoặc không chính thức, việc trốn thuế chỉ có thể thực sự xảy ra khi có các khu vực pháp lý thuế khác nhau. Đó là bởi vì các quy tắc thuế của một quốc gia có thể bị trốn tránh bằng cách đưa dòng tiền sang một môi trường khác với các quy tắc thuế khác, chẳng hạn từ Thái Lan sang Hà Lan hoặc Luxembourg.

Do đó, sự gia tăng của các thiên đường thuế trên khắp thế giới khiến những kế hoạch này trở nên khả thi. Luxembourg và Hà Lan là hai quốc gia đứng thứ sáu và thứ tám trong tốp những thiên đường thuế được tìm kiếm nhiều nhất trên thế giới, theo tổ chức Viện Tư pháp Thuế (Tax Justice Institute). Riêng Mỹ phải chịu trách nhiệm về việc các nước khác thất thu 20 tỷ USD tiền thuế hàng năm.

Nó không giống như các quốc gia trở thành nơi trú ẩn thuế một cách thụ động. Trên thực tế, họ thiết lập luật tránh thuế và sau đó cho phép các công ty tài chính và pháp lý tích cực tiếp thị dịch vụ của họ.

Theo Liên minh toàn cầu về công bằng thuế, ở các nước đang phát triển có nền kinh tế non trẻ và cơ quan thuế thô sơ, cách thức mà các công ty đa quốc gia tận dụng hệ thống thuế có thể thực sự nghiêm trọng, đây được coi là một hình thức chủ nghĩa đế quốc thời hiện đại.

“Các quốc gia giàu có nhất, giống như tổ tiên thuộc địa của họ, đã tự chỉ định mình là những quốc gia duy nhất có khả năng quản lý thuế quốc tế, khoác lên mình chiếc áo của những vị cứu tinh và buông lỏng những người giàu có và quyền lực để làm khô cạn các quốc gia nghèo nhất”, Tiến sĩ Dereje Alemayehu, điều phối viên điều hành của Liên minh toàn cầu về công bằng thuế, cho biết. “Các quy tắc về địa điểm và cách thức các tập đoàn đa quốc gia và giới siêu giàu đóng thuế phải được đặt ra tại Liên Hợp Quốc, chứ không phải bởi một câu lạc bộ nhỏ gồm các nước giàu nấp sau cánh cửa đóng kín.”

Sự căm phẫn về hành vi trốn thuế và cách nó cướp đi của cải của các nước nghèo đã gia tăng từ lâu, trước khi có các vụ Hồ sơ Panama và Pandora. Nhưng những vụ rò rỉ này đã giúp các chính phủ truy quét giới tội phạm tài chính, thu hồi thuế và ban hành các khoản phạt với hy vọng ngăn chặn hành vi trốn thuế trong tương lai.

Trong những năm gần đây, các quốc gia đã thực hiện các bước đi để đảm bảo tính công bằng, minh bạch và nhất quán về thuế trên toàn cầu. Hiện tại, 136 quốc gia đại diện cho 90% nền kinh tế toàn cầu đã đồng ý ban hành mức thuế doanh nghiệp tối thiểu 15% và thay đổi các quy định về nơi các công ty lớn nộp thuế để đảm bảo rằng các quốc gia thúc đẩy lợi nhuận doanh nghiệp thực sự được hưởng lợi.

Mỹ, nền kinh tế lớn nhất thế giới, đang trên đà tham gia một phiên bản của hiệp định này, điều này sẽ thay đổi cách các công ty tham gia vào việc tuân thủ thuế trên toàn thế giới và Liên minh châu Âu dường như đã sẵn sàng ban hành quy định.

Theo Nghị viện châu Âu, bên cạnh những nỗ lực nhằm đưa những người phạm tội về thuế liên quan đến vụ rò rỉ Hồ sơ Panama ra trước công lý, những vụ rò rỉ này cũng củng cố sự thay đổi thái độ đối với tội phạm thuế. Hồ sơ Panama đã củng cố sự chuyển đổi từ hình thức khoan dung chống lại tội phạm thuế sang một phản ứng pháp lý và thể chế toàn diện hơn nhằm giải quyết vấn đề tốt hơn và cuối cùng là thu hồi các khoản thất thoát cho ngân sách quốc gia.

Các nỗ lực cũng đang được tiến hành để nâng cao năng lực thực thi thuế ở các nước đang phát triển. Nhiều quốc gia hiện đang được tư vấn về cách mở rộng và cải thiện các cơ quan thuế vụ, đưa ra các quy tắc mới phù hợp với nền kinh tế toàn cầu và thực hiện kiểm toán thành công cho một loạt các chương trình tài chính đầy thách thức và kỹ thuật.

Thanh tra thuế không biên giới - một dự án hợp tác giữa Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế và Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc, được tạo ra nhằm ngăn chặn gian lận thuế và tạo điều kiện cho các chính phủ đang gặp khó khăn nhận được khoản tiền mà họ thất thu.

Nhân loại đang sống trên một hành tinh có đủ thức ăn, nước uống và chỗ ở cho mọi người sống thoải mái. Tuy nhiên, sự bất bình đẳng cực đoan vẫn tồn tại trên toàn thế giới, với hàng tỷ người đang phải vật lộn để đảm bảo những nhu cầu cơ bản nhất của con người. Hơn 1/3 số người trên toàn thế giới phải chật vật để có đủ thức ăn, gần một nửa số người không được tiếp cận với nước sạch và điều kiện vệ sinh, và 62% số người sống với mức dưới mức thu nhập 10 USD/ngày.

Trong khi đó, 10 người đàn ông giàu nhất thế giới đã tăng gấp đôi tài sản của họ lên 1,5 nghìn tỷ USD trong đại dịch COVID-19. Các tỷ phú trên thế giới - một số người được hưởng lợi chính từ các trại miễn thuế - có thể tài trợ số tiền hàng năm cần thiết để xóa đói giảm nghèo và đạt được các Mục tiêu Toàn cầu ở các nước nghèo nhất gấp 30 lần. Số tiền ước tính đó là 350 tỷ đô la, ít hơn số tiền trốn thuế được ghi nhận mỗi năm.

Thuế là một công cụ mạnh mẽ để chống lại đói nghèo và bất công, và kiềm chế tình trạng bất bình đẳng đang hoành hành. Nhưng nó chỉ có hiệu quả khi có đủ nguồn lực và các quốc gia hợp tác để đảm bảo tính minh bạch, trách nhiệm giải trình và công bằng.

Bài: Huy Vũ

Thiết kế: Thúy Hà