Nơi sinh sống của dòng họ Trà
Phật viện Đồng Dương mang dấu ấn một thời hoàng kim của vương quốc Chămpa. Nơi đây từ trước đến nay chỉ tồn tại và phát triển duy nhất dòng tộc họ Trà, được cho là hậu duệ của vương quốc Chămpa, với thủy tổ có thể là Trà Hoà Bố Để, vị vua cuối cùng của dòng Chế Mân.
Quanh Phật viện Đồng Dương hiện nay còn khoảng hơn 100 hộ có nguồn gốc dòng họ Trà. Theo người dân địa phương, trước đây chỉ có người trong họ Trà mới có thể an cư và lập nghiệp trên mảnh đất này. Mãi sau này mới có những người khác họ đến nhập cư, hầu hết là đến làm dâu, làm rể của con cháu tộc Trà.
Một người đến làm rể ở Đồng Dương kể rằng: “Từ ngày về làm rể ở đây khoảng 8 năm trước, bản thân luôn được các cụ trong gia đình vợ nhắc nhở, nhấn mạnh về sự tôn kính đối với những hiện vật còn sót lại trong khu Phật viện. Đặc biệt, các cụ dặn tuyệt đối không được sử dụng hay mang đi bất cứ hiện vật nào, kể cả chỉ là viên gạch”.
Ngoài hàng trăm hiện vật được khai quật và công bố sau nhiều đợt khảo cổ, trong khu Phật viện còn tồn tại rất nhiều gạch cổ mà theo người dân địa phương, chỉ cần đào cuốc xuống là sẽ thấy. Khoảng thời gian sau năm 1975, người dân trong làng thường xuyên kéo vào khu vực tháp cổ để tìm kiếm cổ vật, vàng bạc, đồng thời lấy cả gạch đem về xây dựng. Thậm chí, thời trước có gia đình còn xây được căn nhà toàn bằng gạch cổ.
 |
Một phần di tích còn lại tại Phật viện Đồng Dương. |
Ông Trà Tấn Sẵn, 62 tuổi, nhà cách khu Tháp Sáng khoảng 100m, giới thiệu một góc căn nhà mình đang sinh sống và kể rằng thời xưa gia đình ông đã sử dụng ít gạch cổ để xây dựng, mãi sau này ông mới tô vôi, quét sơn cho sạch sẽ. Theo ông, gạch cổ được nhiều người dân đào về sử dụng, đến nay vẫn còn rất cứng chắc, chất lượng gạch hơn hẳn các loại gạch trên thị trường hiện nay.
“Thời gian sau năm 1975, điều kiện kinh tế quá khó khăn nên người dân đào về xây nhà. Sau này, chính quyền địa phương tuyên truyền bảo vệ di tích nên tình trạng này không còn nữa. Nhiều người ở nơi khác cũng đến đây để tìm gạch chở về, nhưng... nhanh thôi, họ sẽ đem trả lại ngay. Bởi vì, các hiện vật trong khu Phật viện, từ đồ cổ, đến gạch, thậm chí cây cỏ... không phải ai cũng mang về dùng được”, ông Sẵn kể.
Dân làng Đồng Dương tương truyền rằng, những đồ vật trong khu Phật viện chỉ có những gia đình mang họ Trà mới có thể sử dụng. Trẻ em trong làng vẫn được ông bà dặn dò mỗi khi vào chơi đùa trong Phật viện, đến quả dại hái trên cây cũng phải ăn tại chỗ không được mang đi.
Những người mang họ Trà như ông Sẵn luôn coi Phật viện như ngôi nhà của mình. Cứ cách vài tuần, người dân trong làng lại chủ động dọn dẹp cây cỏ dại ven đường vào khu di tích. Ông Sẵn cho rằng những hành động này dù nhỏ nhưng thể hiện lòng thành kính với mảnh đất cổ kính, nơi đã nuôi dưỡng bao thế hệ gia đình mang họ Trà.
 |
| Người dân địa phương thường vào di tích để thắp hương, cúng bái. |
Chung tay bảo vệ
Người dân dòng họ Trà sẵn sàng cùng với chính quyền các cấp chung tay bảo tồn và phát huy giá trị của di tích quốc gia đặc biệt Phật viện Đồng Dương. Gia đình ông Trà Tấn Sẵn và nhiều hộ dân khác sống gần khu di tích sẵn sàng di dời đến nơi ở mới khi chính quyền yêu cầu. “Dù phải di dời khỏi nơi đã sinh ra và lớn lên, chúng tôi vẫn luôn sẵn sàng, vì chúng tôi chờ đợi ngày Phật viện được trùng tu, phục dựng. Từ đó phát huy tối đa giá trị văn hoá, lịch sử của mảnh đất này,” ông Sẵn nhấn mạnh.
Theo thông tin từ chính quyền huyện Thăng Bình, trong diện tích khoanh vùng bảo vệ 5,3ha của di tích quốc gia đặc biệt Phật viện Đồng Dương vẫn còn 11 nhà dân, 112 ngôi mộ cùng nhiều diện tích đất hoa màu, đất trồng rừng. Mỗi năm, chính quyền địa phương đều trích nguồn kinh phí, vận động người dân cùng phát quang, bảo vệ khu vực xung quanh “Tháp Sáng” và đường vào di tích.
Từ cuối năm 2023, chủ trương đầu tư dự án tu bổ, gia cố, phục hồi và phát huy giá trị Tháp Sáng thuộc di tích quốc gia đặc biệt Phật viện Đồng Dương từng được thông qua với mức kinh phí 12 tỷ đồng từ nguồn ngân sách tỉnh. Đồng thời, đoàn chuyên gia từ Viện Khảo cổ học Ấn Độ (ASI) cũng đã đến khảo sát và tiến hành đánh giá ban đầu về thực trạng, định hướng công tác bảo tồn, phục dựng.
Tỉnh Quảng Nam đã có động thái khẩn trương đề nghị Bộ Văn hoá Thể thao và Du lịch và các cơ quan chuyên môn như Viện Hàn lâm Khoa học xã hội, Trung ương Giáo hội Phật giáo... thống nhất phương án tổ chức Hội thảo “Nghiên cứu, bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa Phật giáo Phật viện Đồng Dương”. Dự kiến, Hội thảo sẽ được tổ chức vào năm 2025.
 |
| Khai quật Phật viện Đồng Dương những năm đầu thế kỷ 20 - Ảnh: Tư liệu |
Cuối năm 2024, tỉnh cũng đã có văn bản đề nghị Bộ Văn hoá Thể thao và Du lịch thẩm định Báo cáo nghiên cứu khả thi dự án Tu bổ, gia cố, phục hồi và phát huy giá trị Tháp Sáng theo đúng quy định hiện hành. Bộ trưởng Nguyễn Văn Hùng khi đó cho biết, thực hiện Nghị quyết của Quốc hội và Chính phủ, Bộ đã xây dựng Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa giai đoạn 2025 – 2035 và trình lên Quốc hội. Trong đó có nội dung dự án thành phần về bảo tồn, phát huy các giá trị di sản văn hóa.
Sau khi chương trình được phê duyệt, trên cơ sở đề xuất của các địa phương, Bộ sẽ phối hợp với các Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Tài chính tổng hợp danh mục các dự án đầu tư để bảo tồn, phát huy giá trị của các di sản văn hóa. Bộ trưởng đề nghị UBND các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương chủ động đưa kinh phí đầu tư cho lĩnh vực văn hóa vào kế hoạch trung hạn (5 năm) của địa phương, đồng thời huy động các nguồn vốn hợp pháp khác để thực hiện.
Bí thư Tỉnh ủy Quảng Nam Lương Nguyễn Minh Triết đã chỉ đạo Sở Văn hoá Thể thao và Du lịch nghiên cứu, phối hợp với địa phương tham mưu giải quyết các vấn đề liên quan đến hồ sơ, thủ tục đất đai bảo vệ vùng lõi di tích Phật viện Đồng Dương. Đồng thời, ưu tiên bố trí nguồn vốn theo hướng công trình khẩn cấp, để sớm triển khai bảo tồn Tháp Sáng.
 |
| Phật viện 1000 năm tuổi sắp được giải cứu. |
Đoàn công tác của Quốc hội, do Phó chủ tịch Quốc hội Nguyễn Đức Hải dẫn đầu, đã đến di tích quốc gia đặc biệt Phật viện Đồng Dương để khảo sát thực tế.
Phó chủ tịch Quốc hội cho biết, vì di tích này có rất nhiều giá trị trong công tác nghiên cứu và khảo cổ học nên rất được Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam quan tâm. Ông Nguyễn Đức Hải đề nghị tỉnh Quảng Nam phối hợp với các bộ, ngành liên quan và các chuyên gia nhằm tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc về mặt thủ tục, từ đó khẩn trương trùng tu, bảo tồn Phật viện.
