Vĩnh biệt họa sĩ Vũ Hà Nam

Họa sĩ Vũ Hà Nam sinh năm 1962 tại Hà Nội (quê gốc Bến Tre), ông tốt nghiệp Đại học Mỹ thuật năm 1985. Nhưng trước khi trở thành họa sĩ chuyên nghiệp với các triển lãm cá nhân và triển lãm nhóm, Vũ Hà Nam từng công tác trong ngành hải quan. Có thể để được tự do sống cuộc đời của một họa sĩ, Vũ Hà Nam đã rời khỏi ngành hải quan.

Bảo tồn tranh sơn khắc

Năm 2009, khi cả nước chuẩn bị đại lễ kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long – Hà Nội, họa sĩ Vũ Hà Nam đã vẽ bức tranh sơn khắc Trăm voi, được xem là tác phẩm sớm nhất của giới mỹ thuật TPHCM nhân dịp này, với hình 100 con voi được thể hiện trong một khung vẽ dài hơn một sải tay, mới nhìn cứ ngỡ tranh sơn mài, song xem kỹ hơn thì không phải.

Họa sĩ Vũ Hà Nam từng chia sẻ: Bức Trăm voi được lấy bối cảnh từ cao nguyên miền Trung Việt Nam vị trí tiếp giáp với Lào, nơi có rừng Khộp. Thuở xa xưa, nơi đây là "ngôi nhà" ngự trị của voi Đông Dương. Bức tranh hoài niệm về một thiên nhiên, một cánh rừng, trảng đất, đã phần nào mất đi và quê hương loài voi gần như bị đẩy vào ký ức, trở thành một kỷ niệm buồn của những ai yêu rừng Khộp với những chú voi Đông Dương.

Họa sĩ gửi gắm bao tâm sự vào bức tranh ấy, mong ước một ngày mai không xa đứng ở ngã ba Đông Dương lại được thấy đàn voi tung tăng vui đùa ve vẩy với cái vòi mời chào cùng những đôi ngà trắng đầy khiêu khích trong một thế giới thiên nhiên yên bình... Ông cũng chia sẻ thêm, để có được bức tranh như ý, đã phải nghiên cứu và tìm hiểu nhiều về voi Đông Dương, từ sinh hoạt, dáng đi đến những thế nằm của voi nhiều ngày.

Khoảng năm 2012, Vũ Hà Nam đến một ngôi chùa ở tỉnh Bà Rịa-Vũng Tàu, tại đây ông đã tập nhịn ăn để có thân xác và tâm hồn trong sạch hơn. Sau đợt vào chùa tập nhịn ăn đó, gặp lại ông ốm nhom nhưng bù lại thần sắc rất sáng. Có lẽ sau đợt ấy, Vũ Hà Nam thường xuyên vẽ tranh về Phật giáo mà nhân vật chính là Bồ Đề Đạt Ma.

Một tác phẩm của họa sĩ Vũ Hà Nam

Nhắc thế để thấy Vũ Hà Nam luôn nghiên cứu rất kỹ những chủ đề trước khi ông vẽ. Riêng về tranh sơn khắc, có thể nói Vũ Hà Nam là người đầu tiên thực hiện ở TPHCM nhằm giữ gìn loại hình mỹ thuật truyền thống này. Để làm được một bức tranh sơn khắc như bức Trăm voi, họa sĩ phải mất từ 2-3 năm thực hiện.

Theo nghiên cứu của họa sĩ Vũ Hà Nam: “Tranh sơn khắc ra đời từ gốc tranh sơn mài. Để có một tấm vóc vẽ người ta phủ sơn ta, vải lên tấm gỗ và mài phẳng. Một tấm vóc để vẽ phải được phủ 5, 6 lần sơn để bảo đảm độ bền từ 100 - 200 năm. Còn sơn khắc là khắc lên tấm vóc sơn mài, do đó khi phủ sơn phải phủ từ 15 - 20 lớp để đạt độ dày từ 5mm trở lên.

Sơn khắc trên tấm vóc sơn mài là một phát kiến của ông cha ta mà người làm sơn mài Trung Quốc không biết. Trên thế giới người Nhật Bản cũng làm sơn khắc, nhưng về kỹ thuật khác sơn khắc Việt Nam và khổ thường nhỏ hơn. Tranh sơn khắc đòi hỏi rất kỹ về phác thảo, bố cục, cũng như mảng màu sáng tối mà màu đen của vóc là chủ đạo. Dù trên diện tích bức tranh khổ lớn bao nhiêu vẫn rất cần kỹ lưỡng đến từng centimet, nếu sai gần như bức tranh bị hỏng, mất nét...

Do những yêu cầu ngặt nghèo, tranh sơn khắc Việt Nam xưa nay đều được các họa sĩ trường Mỹ thuật Đông Dương và Mỹ thuật Gia Định thực hiện với số lượng không nhiều. Ngoài Bắc có cụ Đặng Tin Tưởng, trong Nam có bác Thái Hà chẳng hạn, nhưng các cụ đều đã khuất núi, gần như những tác phẩm đều đã nằm trong các bảo tàng hoặc các bộ sưu tập. Hiện nay, trên thị trường tranh, gần như không còn sơn khắc.

Đây là một loại hình sáng tạo của mỹ thuật nước ta đang có nguy cơ bị mai một. Nguyên do là các họa sĩ trẻ thích tiếp cận sơn dầu, acrylic, hoặc chọn khuynh hướng sáng tác theo những trường phái nghệ thuật đương đại, chú trọng đến yếu tố trực quan, nhằm tác động nhanh chóng đến người xem, với thời gian sáng tác thường ngắn hơn nhiều so với tranh sơn khắc”, theo họa sĩ Vũ Hà Nam.

Một người sống nặng tình

Hay tin họa sĩ Vũ Hà Nam từ trần, họa sĩ Phan Trọng Văn bày tỏ sự thương tiếc: “Sáng nay, lòng tôi nặng trĩu khi hay tin họa sĩ Vũ Hà Nam, người anh, người bạn thân thương, đã ra đi mãi mãi. Ký ức về những bức tranh anh vẽ những năm đầu thập niên 90 vẫn còn in đậm trong tâm trí tôi – từng nét cọ phóng khoáng, đầy sức sống, như lời tuyên ngôn của một thế hệ họa sĩ tiên phong, Nhóm 10 người đương đại Sài Gòn, với anh là một mảnh ghép rực rỡ, đã mở lối cho hội họa Việt Nam sau những ngày “cởi trói”, mang đến luồng gió mới cho nghệ thuật nước nhà. Sự ra đi của anh để lại một khoảng trống không gì bù đắp trong lòng giới nghệ sĩ Sài Gòn, và trong tim những người yêu hội họa đương đại Sài Gòn”.

Họa sĩ Vũ Hà Nam xúc động bên bức tranh vẽ ngọn đèn dầu, sau khi bán đi hơn 30 năm đã được tặng lại

Họa sĩ Vũ Hà Nam rất được giới mỹ thuật TPHCM yêu quý vì khi làm nghề ông rất cẩn trọng và khi chơi với bạn bè ông rất nhiệt tình và nặng tình. Không chỉ nặng tình với người, ông còn nặng tình với vật. Năm 2020, vào một buổi chiều, nhà văn Đoàn Thạch Biền gọi tôi ra quán uống bia với họa sĩ Vũ Hà Nam. Lý do của cuộc này là họa sĩ muốn cảm ơn nhà văn Đoàn Thạch Biền đã tặng lại bức tranh mà hơn 30 năm trước đã mua của Vũ Hà Nam. Bức tranh này Vũ Hà Nam vẽ một ngọn đèn dầu, ghi nhớ những ngày ấu thơ trên đất Bắc khi ông phải di tản về vùng nông thôn. Nhận được tranh, Vũ Hà Nam đã “cảm ơn anh Đoàn Thạch Biền, 32 năm giấc mơ lại quay về”.