Cuộc cách mạng lệ thuộc
Trí tuệ nhân tạo đang hiện diện trên mọi lĩnh vực của đời sống, trong đó có giáo dục. Nhiều ý kiến lạc quan cho rằng sự tiếp sức của trí tuệ nhân tạo có thể “cách mạng hóa” giáo dục, mang lại những trải nghiệm học tập cá nhân hóa, tối ưu các phương thức giảng dạy và nâng cao hiệu suất học tập. Tuy nhiên, liệu AI có thực sự là công cụ vạn năng như kỳ vọng hay đó chỉ là một viễn cảnh đầy huyễn hoặc?
Trả lời cho câu hỏi trên, giáo sư Wayne Holmes cho rằng AI trong giáo dục hiện chủ yếu hoạt động dựa trên các thuật toán phân tích dữ liệu và dự đoán xu hướng học tập của học sinh. Hệ thống này có thể điều chỉnh nội dung giảng dạy dựa trên hiệu suất cá nhân, giúp học sinh tiếp cận tài liệu phù hợp với trình độ và tốc độ học của họ. Dù vậy, đó không phải là cá nhân hóa thực sự. Giáo dục không đơn thuần là cung cấp thông tin, mà còn là quá trình rèn luyện tư duy phản biện, phát triển các kỹ năng xã hội cũng như khơi dậy sự sáng tạo ở mỗi người. AI dù tiên tiến đến đâu vẫn chưa thể thay thế những yếu tố cốt lõi này.
 |
| Bài giảng về đạo đức trí tuệ nhân tạo trong giáo dục của GS Wayne Holmes tại Tòa nhà Liên hợp quốc Kazakhstan |
Một trong những nguy cơ lớn của việc lạm dụng AI trong giáo dục là tạo ra một thế hệ học sinh thụ động. Khi AI đảm nhiệm vai trò cung cấp thông tin, học sinh có thể đánh mất khả năng tự tìm kiếm, phân tích và đánh giá kiến thức. Việc phụ thuộc quá mức vào các hệ thống như Chat GPT hay các nền tảng học tập tự động có thể làm suy giảm khả năng ghi nhớ và tư duy độc lập. Khi câu trả lời luôn sẵn có sau một cú nhấp chuột, liệu học sinh có còn động lực để tư duy, tranh luận và tạo ra những điều mới mẻ hơn?
Một xu hướng đáng báo động khác là sự ra đời của các "trường học không giáo viên", nơi AI dần thay thế vai trò con người trong hoạt động giảng dạy. Theo giáo sư Holmes, trong thực tế, giáo viên không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn đóng vai trò hướng dẫn, tạo động lực, hỗ trợ học sinh phát triển toàn diện cả về tư duy lẫn cảm xúc. AI có thể phân tích hành vi học tập, nhưng không thể thay thế sự thấu hiểu, đồng cảm hay khả năng khuyến khích học sinh phát huy tiềm năng của mình.
"Nếu đặt toàn bộ niềm tin vào AI để giáo dục thế hệ tương lai, chúng ta có nguy cơ đánh mất giá trị cốt lõi của giáo dục: đó là con người và sự kết nối giữa con người với con người", chuyên gia nghiên cứu cấp cao về AI trong giáo dục tại UNESCO nhận định.
Cùng với đó, AI cũng đặt ra thách thức lớn về đa dạng trong tiếp cận tri thức. Các thuật toán AI thường đề xuất nội dung dựa trên thói quen và sở thích của người học, tạo ra hiện tượng "bong bóng tri thức". Khi học sinh chỉ tiếp cận những thông tin do AI chọn lọc theo xu hướng cá nhân, họ có nguy cơ bị giới hạn trong một hệ sinh thái thông tin đơn điệu, thiếu sự tiếp cận với nhiều góc nhìn khác nhau. Điều này có thể làm suy yếu khả năng tư duy phản biện, kỹ năng quan trọng trong thời đại số.
Học từ cỗ máy vô hồn
Một quan niệm sai lầm khác cũng được giáo sư Wayne Holmes đưa ra trong cuộc trao đổi với Ngày Nay, đó là kỳ vọng về việc tiết kiệm thời gian cùng như nâng cao hiệu quả giảng dạy cho giáo viên khi triển khai AI rộng rãi trong giáo dục.
Ông cho biết, kể từ những năm 1950, các công nghệ giáo dục đã liên tục được quảng bá với lời hứa giảm tải công việc cho giáo viên, nhưng thực tế không phải vậy. AI không làm giảm khối lượng công việc, mà chỉ thay đổi bản chất công việc của người dạy.
Một số hệ thống có thể tự động chấm điểm hoặc cung cấp nội dung học tập theo mức độ cá nhân hóa, nhưng điều đó không đồng nghĩa với việc giáo viên có nhiều thời gian hơn để tập trung vào phát triển tư duy phản biện và khả năng sáng tạo cho học sinh. Ngược lại, giáo viên ngày càng bị ràng buộc nhiều hơn vào các quy trình giám sát, quản lý dữ liệu do AI tạo ra. Về lâu dài, điều này làm giảm sự linh hoạt và tính chủ động trong hoạt động giảng dạy của họ.
 |
| Việc ứng dụng AI trong giáo dục đang đặt ra nhiều thách thức |
Giáo sư Holmes cũng nhấn mạnh sự bất bình đẳng trong tiếp cận giáo dục có thể tăng cao khi AI được triern khai phổ biến. Những trường học có điều kiện tài chính tốt có thể đầu tư vào nhân lực và các công nghệ tiên tiến, trong khi các trường có ít nguồn lực hơn buộc phải chấp nhận giải pháp thay thế giáo viên bằng hệ thống AI. Điều này sẽ dẫn đến một thực trạng tồi tệ khi học sinh ở các trường giàu vẫn được tiếp cận với giáo viên thực sự, còn học sinh ở các trường nghèo chỉ được giảng dạy thông qua những chương trình học do máy móc vận hành.
Nếu không có sự kiểm soát chặt chẽ, sự phân hóa này sẽ ngày càng nghiêm trọng, tạo ra một hệ thống giáo dục thiếu công bằng, nơi những học sinh có điều kiện sẽ được hưởng nền giáo dục chất lượng cao hơn hẳn so với những em có hoàn cảnh khó khăn.
AI phục vụ ai?
Nguy cơ trên cũng liên kết với một vấn đề khác cần được quan tâm là quyền riêng tư của học sinh khi học tập với AI. Theo nghiên cứu của giáo sư Holmes, nhiều hệ thống giáo dục hiện nay sử dụng AI để theo dõi cảm xúc, phân tích biểu cảm và hành vi của học sinh trong lớp học nhằm đưa ra những đánh giá tự động. Điều này không chỉ gây áp lực tâm lý mà còn tạo ra một môi trường học tập thiếu tự nhiên.
Khi AI có thể ghi nhận từng cử chỉ, phản ứng của học sinh mà không có sự minh bạch hay giám sát đầy đủ, quyền riêng tư của người học sẽ bị đe dọa nghiêm trọng. Đặc biệt, các công nghệ giám sát bằng AI có thể không chính xác và vô tình củng cố những định kiến sai lệch. Các nghiên cứu cho thấy các hệ thống nhận diện khuôn mặt AI có tỷ lệ sai sót cao hơn đối với những nhóm học sinh có đặc điểm nhân khẩu học khác nhau, gây ra sự thiên vị không công bằng trong đánh giá học tập. Chính vì vậy, Liên minh châu Âu đã có động thái cấm các hệ thống AI theo dõi cảm xúc trong giáo dục nhằm bảo vệ học sinh khỏi những tác động tiêu cực của công nghệ.
Cùng với đội ngũ các chuyên gia về AI trong giáo dục trên thế giới, giáo sư Wayne Holmes cho rằng cần có các chính sách và quy định chặt chẽ để đảm bảo AI không làm suy giảm chất lượng giáo dục cũng như quyền lợi của học sinh.
Ông chia sẻ: việc sử dụng AI trong giảng dạy cần được cân nhắc kỹ lưỡng, tập trung vào việc hỗ trợ giáo viên thay vì thay thế họ. Đồng thời, giáo viên, học sinh và phụ huynh cần nâng cao nhận thức về những rủi ro tiềm ẩn của AI để có cách tiếp cận chủ động và phù hợp hơn. Ông nhấn mạnh vấn đề không nằm ở việc có nên sử dụng AI trong giáo dục hay không, mà là cách sử dụng nó như thế nào để đảm bảo nền giáo dục nhân văn, công bằng và hiệu quả.
“AI nên là một trợ thủ đắc lực giúp giáo viên và học sinh phát huy tối đa tiềm năng của mình, thay vì trở thành trung tâm của nền giáo dục. Nếu không kiểm soát tốt, AI có thể làm suy yếu những giá trị mà hoạt động giáo dục đang cố gắng đạt tới trong hàng thế kỷ qua”, chuyên gia nghiên cứu cấp cao về AI trong giáo dục cảnh báo. Thay vì ứng dụng AI một cách ồ ạt, điều quan trọng là xây dựng một chiến lược sử dụng AI hợp lý, có sự giám sát chặt chẽ, đảm bảo rằng AI phục vụ con người, chứ không phải ngược lại.
