Thủy tinh Lễ hội: Vẻ đẹp óng ánh từ quá khứ

Khởi nguồn từ sự sáng tạo bình dân

Thủy tinh Lễ hội ra đời vào khoảng những năm 1890 tại Hoa Kỳ, trong bối cảnh các nhà sản xuất tìm cách cạnh tranh với thủy tinh cao cấp châu Âu, vốn đắt đỏ và chỉ dành cho tầng lớp thượng lưu. Ý tưởng ban đầu là tạo ra một sản phẩm vừa đẹp mắt, vừa giá trị, nhưng vẫn nằm trong tầm tay của tầng lớp trung lưu. Các công ty thủy tinh Mỹ đã nghĩ ra cách đúc thủy tinh trong suốt với các màu sắc phổ biến như xanh lục, xanh cô-ban, hổ phách, đỏ tía, sau đó phủ lên bề mặt một lớp hơi kim loại óng ánh bằng kỹ thuật phun trong lò nung. Lớp phủ này, thường sử dụng muối kim loại như oxit sắt, oxit thiếc hoặc oxit titan, tạo nên hiệu ứng ánh đa sắc đặc trưng – rực rỡ như cầu vồng dưới ánh sáng.

Không giống thủy tinh cắt mài thủ công hay thủy tinh màu đắt tiền từ châu Âu, Thủy tinh Lễ hội được sản xuất hàng loạt bằng khuôn đúc, với hoa văn nổi tinh tế được khắc sẵn trên khuôn. Điều này giúp giảm chi phí đáng kể, nhưng vẻ đẹp của chúng lại không hề thua kém. Từ những chiếc bình hoa cúc đơn giản đến những bộ bát đĩa trang trí, mỗi món đồ đều mang một lớp ánh óng ánh lộng lẫy, khiến người sở hữu thường không nỡ dùng mà chỉ muốn trưng bày như một tác phẩm nghệ thuật.

Thời kỳ hoàng kim

Thủy tinh Lễ hội đạt đỉnh cao phổ biến trong thập niên 1900-1920, khi nó trở thành mặt hàng quen thuộc tại các hội chợ, lễ hội, và thậm chí các cửa hàng bách hóa ở Mỹ. Với giá cả phải chăng – thường chỉ vài cent cho một chiếc đĩa hay bát – chúng được trao như giải thưởng trong các trò chơi tại carnival (hội chợ), từ đó cái tên “Carnival Glass” ra đời. Sự yêu thích nhanh chóng lan sang Anh, Úc, và một phần châu Âu, nơi người ta trân trọng vẻ đẹp bình dân nhưng không kém phần sang trọng của dòng thủy tinh này.

Vào thời kỳ đầu, các màu sắc chủ đạo như marigold (vàng cam), amethyst (tím), và xanh lục chiếm lĩnh thị trường nhờ sự rực rỡ và dễ sản xuất. Tuy nhiên, các màu hiếm hơn như đỏ tía, ice blue (xanh băng), hay ice green (lục băng) lại được săn lùng bởi vẻ đẹp độc đáo và độ khó trong chế tác. Những món đồ này không chỉ xuất hiện trong các gia đình mà còn được dùng làm quà tặng trong các dịp đặc biệt như Giáng sinh, sinh nhật, hay kỷ niệm – một minh chứng cho sức hút vượt thời gian của chúng.

Các hãng sản xuất tiên phong

Trong số những cái tên đưa thủy tinh lễ hội lên tầm cao nghệ thuật, Northwood Glass Company là biểu tượng không thể bỏ qua. Được thành lập bởi Harry Northwood – một nghệ nhân gốc Anh di cư sang Mỹ – hãng bắt đầu sản xuất Carnival Glass từ năm 1908 tại Wheeling, Tây Virginia. Northwood nhanh chóng nổi tiếng với hiệu ứng màu óng ánh rực rỡ và các mẫu thiết kế tinh xảo. Một số mẫu nổi bật của hãng bao gồm: Grape & Cable - Họa tiết nho và dây leo uốn lượn, mang vẻ đẹp cổ điển; Peacocks - Hình ảnh chim công kiêu sa với đuôi ánh kim rực rỡ; Good Luck - Móng ngựa và hoa cỏ tượng trưng cho may mắn; Tornado - Thiết kế xoáy động, tạo cảm giác sống động; Hearts and Flowers - Sự kết hợp lãng mạn của trái tim và hoa.

Ngoài Northwood, một số hãng khác cũng để lại dấu ấn trong lịch sử Carnival Glass:

Imperial Glass Company: Hoạt động từ 1901 tại Bellaire, Ohio, Imperial là một trong những hãng đầu tiên sản xuất Thủy tinh Lễ hội. Hãng này nổi bật với các mẫu có màu sắc đặc trưng marigold (vàng cam), tím, xanh lam, xanh lá, xám khói. Sản phẩm Thủy tinh Lễ hội của Imperial có giá trị sưu tầm cao, thậm chí mẫu hiếm có thể lên đến hàng ngàn đô la Mỹ. Bảo tàng Imperial Glass được mở tại Bellaire để trưng bày các tác phẩm nổi bật của hãng. Hiện nay, một số thiết kế của Imperial vẫn được sản xuất bởi các công ty khác.

Hình ảnh từ Bảo tàng Thủy tinh Imperial

Hình ảnh từ Bảo tàng Thủy tinh Imperial

Dugan Glass Company: Gia nhập thị trường từ 1904, Dugan trở thành một trong những công ty thủy tinh nổi tiếng của Mỹ vào đầu thế kỷ 20. Các sản phẩm Thủy tinh Lễ hội của hãng có lớp tráng óng ánh phổ biến với màu cam, tím, xanh dương và xanh lá. Các sản phẩm của Dugan Glass hiện nay rất được giới sưu tầm thủy tinh săn đón, đặc biệt là các mẫu hiếm.

Dugan Glass

Fenton Art Glass Company: Thành lập năm 1905 tại Ohio, Fenton là một trong những hãng sản xuất thủy tinh nghệ thuật quan trọng nhất của Mỹ trong thế kỷ 20. Hãng nổi tiếng với những thiết kế độc đáo, thủ công tinh xảo và sự đổi mới trong sản xuất thủy tinh màu. Các mẫu phổ biến có thể nhắc tới Holly, Peacocks & Grapes, Butterfly & Berry. Sản phẩm Thủy tinh Lễ hội của Fenton rất được săn đón và có giá trị cao trong giới sưu tầm.

Mẫu Peacocks & Grapes của Fenton

Mẫu Peacocks & Grapes của Fenton

Mỗi hãng đều có phong cách riêng, nhưng điểm chung là sự kết hợp giữa kỹ thuật đúc khuôn và lớp phủ kim loại, tạo nên những tác phẩm vừa đại chúng vừa nghệ thuật.

Kỹ thuật chế tác: Bí mật đằng sau ánh óng ánh

Sự quyến rũ của thủy tinh lễ hội nằm ở lớp ánh óng ánh – kết quả của một quy trình chế tác đầy sáng tạo. Sau khi thủy tinh được đúc thành hình từ khuôn, nó được đưa vào lò nung ở nhiệt độ khoảng 500-600°C. Tại đây, các muối kim loại được phun lên bề mặt trong trạng thái hơi, tạo ra một lớp mỏng phản chiếu ánh sáng. Tùy vào loại muối (sắt cho màu vàng cam, thiếc cho màu bạc, hay titan cho sắc cầu vồng), màu sắc và độ óng ánh sẽ thay đổi. Sau khi nguội, lớp phủ này bám chặt vào thủy tinh, tạo hiệu ứng đa sắc khi ánh sáng chiếu qua.

Hoa văn nổi trên bề mặt – từ hoa văn chùm nho, hoa, đến động vật – được khắc trực tiếp vào khuôn đúc, giúp tiết kiệm thời gian so với chạm khắc thủ công. Tuy nhiên, để đạt được độ chính xác và vẻ đẹp hoàn hảo, các nghệ nhân phải kiểm soát nhiệt độ và thời gian nung cực kỳ cẩn thận. Một sai sót nhỏ có thể làm mất đi ánh óng ánh – yếu tố quan trọng nhất của Thủy tinh Lễ hội.

Sự suy thoái và hồi sinh

Sau thập niên 1920, khi kinh tế suy thoái (Đại Khủng hoảng 1929) khiến nhu cầu về hàng xa xỉ giảm mạnh, thủy tinh lễ hội dần mất đi vị thế. Nhiều hãng phải đóng cửa như Northwood (1925), Imperial (1984), Dugan (1931), Indiana (2002), hay Fenton Art chuyển sang sản xuất trang sức thủy tinh từ 2011. Đến giữa thế kỷ 20, Thủy tinh Lễ hội bị lãng quên, thường chỉ được dùng làm đồ trang trí rẻ tiền hoặc bị bỏ xó trong các kho chứa.

Tuy nhiên, từ những năm 1960, một làn sóng sưu tầm đã làm hồi sinh dòng thủy tinh này. Các nhà sưu tầm nhận ra giá trị lịch sử và thẩm mỹ của nó, đặc biệt với những món còn giữ được lớp ánh óng nguyên vẹn. Ngày nay, một chiếc bát Northwood “Peacocks” màu amethyst có thể đạt giá hàng trăm đô-la tại các cuộc đấu giá, trong khi các mẫu hiếm như của Fenton thậm chí lên tới hàng nghìn đô-la. Sự hồi sinh này không chỉ là câu chuyện về giá trị vật chất, mà còn là sự công nhận vẻ đẹp vượt thời gian của Thủy tinh Lễ hội.

Di sản văn hóa và ý nghĩa tại Việt Nam

Thủy tinh lễ hội không chỉ là một sản phẩm công nghiệp, mà còn là biểu tượng của một thời kỳ giao thoa giữa nghệ thuật và đời sống bình dân. Nó đại diện cho khát vọng mang cái đẹp đến gần hơn với đại chúng, trong một giai đoạn mà công nghiệp hóa đang thay đổi thế giới. Từ những hội chợ rộn ràng đầu thế kỷ 20 đến các bộ sưu tầm hiện đại, Carnival Glass vẫn giữ được sức hút nhờ vẻ đẹp óng ánh và câu chuyện đằng sau mỗi món đồ.

Tại Việt Nam, dù không phổ biến như ở Mỹ hay châu Âu, người yêu nghệ thuật thủy tinh giờ đây có thể chiêm ngưỡng rất nhiều sản phẩm thủy tinh lễ hội tại Bảo tàng Nghệ thuật Kính màu (Art Glass Museum), đóng trú tại Trại Da Vinci, Ba Vì, Hà Nội. Nơi đây không chỉ trưng bày các tác phẩm Carnival Glass óng ánh đặc trưng từ các hãng như Northwood hay Imperial Glass, mà còn là cầu nối để công chúng Việt Nam khám phá dòng nghệ thuật độc đáo này. Với kỹ thuật chế tác tinh xảo và tính ứng dụng cao, thủy tinh lễ hội gợi mở tiềm năng trong việc tạo ra các sản phẩm trang trí nội thất hoặc quà tặng mang đậm dấu ấn văn hóa Việt. Hơn thế, vẻ đẹp đa sắc của nó là lời nhắc nhở rằng, ngay cả những thứ giản đơn cũng có thể tỏa sáng rực rỡ nếu được chăm chút bằng đam mê và sáng tạo.

Từ những chiếc bình marigold rực rỡ đến những bộ bát amethyst, Thủy tinh Lễ hội là minh chứng cho sức mạnh của nghệ thuật trong việc kết nối con người qua thời gian và không gian. Dù thời kỳ hoàng kim đã qua, di sản của Thủy tinh Lễ hội vẫn sống mãi trong lòng những người yêu cái đẹp, từ các hội chợ Mỹ xưa kia đến Bảo tàng Nghệ thuật Kính màu tại Việt Nam hôm nay. Như chính cái tên của mình, Thủy tinh Lễ hội (Carnival Glass) là món quà từ những ngày lễ hội – một ánh sáng óng ánh không bao giờ tắt.