Một quốc gia dân tộc Nga chỉ mới xuất hiện cho đến năm 1991, và khi nó xuất hiện, sự suy thoái nhanh chóng trong tình trạng bất ổn kinh tế đã nhanh chóng khơi dậy nỗi nhớ về thời kỳ Liên Xô. Gần đây hơn, mối quan hệ hợp tác của Ukraine với phương Tây đã làm nhen nhóm tham vọng của Nga đối với mô hình đế quốc, trước việc Tổng thống Nga Vladimir Putin sáp nhập Crimea vào năm 2014 và khơi dậy một cuộc chiến tại Ukraine kể từ đầu năm nay. Ba thập niên sau khi Liên Xô sụp đổ, sự giới hạn của Nga trong các biên giới của một quốc gia lãnh thổ-dân tộc vẫn tạo ra cảm giác khiên cưỡng với nhiều người Nga.
Sau khi được Boris Yeltsin bổ nhiệm làm lãnh đạo nước Nga vào năm 1999, ông Putin đã cống hiến phần lớn thời gian cầm quyền để giành lại phạm vi ảnh hưởng của Nga ở nước ngoài và tăng cường sức mạnh của Nga so với phương Tây. Nhưng đế quốc mà ông đã tìm cách tái thiết không phải là di tích của Liên Xô hay thậm chí là thời Sa hoàng, mà là di sản của thời kỳ tiền phương Tây khi bản sắc Nga được xác định bởi Chính thống giáo và truyền thống Slav. Lấy cảm hứng từ chủ nghĩa Eurasianism (ủng hộ Thuyết Eurasian) của Lev Gumilev, một chuyên gia nổi tiếng của Liên Xô về các bộ lạc trên thảo nguyên Á-Âu, và gần đây hơn, bởi nhà tư tưởng cực hữu Alexander Dugin, tầm nhìn đế quốc của Putin là chủ nghĩa bản địa bài ngoại (nativism) và phi tự do (illiberal) — đặt một liên minh Á-Âu với Nga làm trung tâm chống lại thế giới phương Tây.
Cuộc chiến hiện tại ở Ukraine là một phần trong nỗ lực rộng lớn này nhằm tái tạo một đế chế Á-Âu do Nga lãnh đạo. Tuy nhiên, giống như hầu hết các dự án được thúc đẩy bởi sự hoài cổ của đế quốc, nó là sản phẩm của trí tưởng tượng hơn là sự phản ánh của quá khứ.
Từ lịch sử, Putin đã tái thiết không phải những phẩm chất đã làm nên sự trường tồn của Đế quốc Nga, mà là những phẩm chất đã gây mất ổn định và góp phần giải thể nó bằng cách nuôi dưỡng sự phẫn uất và phản kháng của chủ nghĩa dân tộc. Do đó, dự án đế quốc của ông Putin ở Ukraine đã và đang làm suy yếu nước Nga từ bên trong và bên ngoài.
Đế quốc chuyên chế
Câu hỏi về việc Nga nên quan hệ như thế nào với phương Tây luôn khiến các chính trị gia và giới trí thức Nga chia rẽ. Một số người coi Nga thuộc về châu Âu và tin rằng nước này nên bắt chước các nước láng giềng phương Tây bằng cách hiện đại hóa. Những người khác khước từ gốc rễ châu Âu và tìm cách phát triển một bản sắc đặc biệt xoay quanh các truyền thống Á-Âu. Nhưng từ thế kỷ 17, nước Nga chủ yếu nghiêng về phương Tây.
Peter Đại đế, người trị vì từ năm 1682 đến năm 1725, đã tìm cách "phương Tây" hóa nước Nga, bằng cách buộc tất cả đàn ông Nga không để râu, trong khi những người kế vị của ông, không chỉ bao gồm Sa hoàng theo chủ nghĩa cải cách Alexander II mà còn cả những người bảo thủ như Sa hoàng Nicholas I và Sa hoàng Nicholas II, tiếp tục truyền thống hiện đại hóa này.
Trong suốt quá trình tồn tại của đế quốc, chính phủ và giới tinh hoa coi Nga là một quốc gia châu Âu và nỗ lực khắc phục sự lạc hậu và đưa nước này phù hợp với thế giới phương Tây bằng mọi cách có thể. Ngay cả Liên Xô, mặc dù có tư tưởng chống phương Tây, nhưng trên thực tế, quốc gia này được xây dựng dựa trên tầm nhìn hiện đại hóa và tiến bộ, khẳng định hơn là bác bỏ thời kỳ Khai sáng của phương Tây.
Triển vọng này có xu hướng giữ cho chủ nghĩa tư hữu của Nga trong tầm kiểm soát. Cho đến khi Sa hoàng Nicholas I thông qua học thuyết “Chính thống, Chuyên quyền, Quốc tịch” vào năm 1833, các truyền thống quản trị đế quốc của Nga thường tìm cách điều chỉnh những khác biệt hơn là bóp chết chúng.
Phần lớn giới tinh hoa quân sự trong quá khứ bao gồm những người không phải là người Nga mà chủ yếu là thành viên của giới quý tộc Đức vùng Baltic. Đế quốc Nga cũng dựa vào giới tinh hoa Đức, Ba Lan, Thụy Điển, Tatar, Cossack và Ukraine để quản lý quyền lực của mình trong khu vực của họ, giúp đảm bảo rằng nhiều người không có gốc gác Nga vẫn chiếm giữ các vị trí đặc quyền. Và mặc dù ngôn ngữ của đế quốc là tiếng Nga, nhưng giới tinh hoa dù nói tiếng Nga nhưng không tự động hòa nhập vào văn hóa Nga. Người dân tộc Nga (russkie) vẫn khác biệt với các thần dân của đế quốc Nga (rossisskie), những người có thể là dân tộc Nga hoặc không.
Khi đế quốc khuyến khích chủ nghĩa dân tộc, nó đã làm như vậy vì những lý do hoàn toàn mang tính công cụ. Chẳng hạn, sau khi người Ba Lan nổi dậy chống lại sự cai trị của Nga vào năm 1830, các quan chức đế quốc đã huy động một phong trào dân tộc chủ nghĩa khác đang chớm nở chống lại họ: “Những người Nga nhỏ bé”, lực lượng sau này trở thành những người theo chủ nghĩa dân tộc Ukraine. Nga ủng hộ lực lượng này cho đến năm 1863, khi một cuộc nổi dậy khác của Ba Lan diễn ra. Sau đó, đế quốc bắt đầu kiểm soát cả những người theo chủ nghĩa dân tộc Ukraine và Ba Lan, những người mà các quan chức đế quốc đã bắt đầu nghi ngờ là có quan điểm ly khai.
Nửa thế kỷ sau, người dân Liên Xô cũng có quan điểm thực dụng tương tự về chủ nghĩa dân tộc. Mặc dù Liên Xô được thành lập với tư cách là một cường quốc chống chủ nghĩa đế quốc, nước này không chỉ bảo tồn mà còn mở rộng di sản đế quốc kế thừa từ nhà Romanov. Các nhà lãnh đạo Liên Xô đã làm như vậy bằng cách tái tổ chức hiệu quả đế chế Nga trước đây thành các đơn vị lãnh thổ dân tộc có quy chế tự trị.
Được xây dựng trong cấu trúc này là một hệ thống phân cấp dân tộc ngầm, vì chỉ các nhóm dân tộc được coi là phát triển về văn hóa và chính trị mới được cấp lãnh thổ của riêng họ. Ví dụ, người Nga và người Ukraine có các nước cộng hòa, trong khi người Kalmyks và người Bashkirs chỉ có các khu vực tự trị trong các nước cộng hòa.
Hệ thống Xô Viết cũng được xây dựng là một cam kết xóa bỏ bất bình đẳng sắc tộc bằng các chiến dịch hiện đại hóa. Đây là ý tưởng đằng sau korenizatsiya, một dự án quốc gia hóa được triển khai vào những năm 1920 nhằm giáo dục các cộng đồng không nói tiếng Nga và thúc đẩy việc bổ nhiệm "người bản xứ" hoặc thành viên của nhóm dân tộc-quốc gia thống trị, vào các tổ chức nhà nước và đảng trên khắp các nước cộng hòa của liên minh. và các vùng lãnh thổ.
Người Nga đã được phân một nước cộng hòa liên bang của riêng họ, nhưng không giống như các quốc gia khác, họ không có các thể chế nhà nước hoặc đảng phái riêng biệt. Mối quan hệ của họ với công đoàn không bao giờ được cắt nghĩa.
Là những người trưởng thành nhất về mặt chính trị - và được coi là những người tiên tiến nhất - của Liên bang Xô viết, người Nga đã được đồng nhất với dự án của Liên Xô nói chung. Kết quả là, những người không phải là người Nga ngày càng coi liên minh này là một đế chế Nga ngụy tạo, trong khi người Nga coi các chính sách hành động khẳng định đối với các sắc dân khác khiến họ rơi vào tình trạng thứ yếu.
Đến những năm 1980, sự phẫn nộ này khiến nhiều người Nga yêu cầu một nhà nước dân tộc của riêng họ, lời kêu gọi mà các chính trị gia như Boris Yeltsin, người đưa Nga rời bỏ Liên Xô vào năm 1991, và nhà lãnh đạo dân tộc chủ nghĩa Vladimir Zhirinovsky đã tận dụng để phát triển sự nghiệp chính trị của họ.
Tuy nhiên, xét về tổng thể, chủ nghĩa dân tộc và chủ nghĩa bản địa bài ngoại không phải là những đặc điểm của Liên bang Xô viết - cũng như của bất kỳ đế quốc tồn tại lâu đời nào, vì vấn đề đó. Thừa nhận đó là một lực lượng chống đế quốc, gây bất ổn, các đế quốc nói chung đã tiếp cận chủ nghĩa dân tộc một cách thận trọng.
Giấc mơ của ông Putin
Sự sụp đổ của Liên bang Xô viết đã biến Nga thành một cựu cường quốc đang gặp khó khăn, quá suy yếu về kinh tế và bối rối về chính trị để có tiếng nói lớn trong các vấn đề quốc tế. Nhưng khoảnh khắc mà các nhà quan sát phương Tây quá lạc quan coi là “sự kết thúc của lịch sử”, chỉ là thoáng qua. Nga chắc chắn sẽ tăng trở lại.
Ngay từ đầu, các quốc gia thuộc Liên Xô cũ như Ukraine, Belarus, Kazakhstan và Tajikistan đã liên kết lại với nhau xung quanh Nga. Mặc dù họ độc lập về mặt kỹ thuật, nhưng trên thực tế, các nước cộng hòa này vẫn ràng buộc với Nga thông qua các mối quan hệ kinh tế và văn hóa sâu sắc mang lại lợi ích không chỉ cho Điện Kremlin mà còn cho giới tinh hoa quốc gia của họ.
Putin đã tìm cách đưa thế giới Liên Xô cũ trở nên vững chắc hơn dưới ngón tay cái của Nga. Ông cũng đã đưa vào bản sắc đế quốc Nga một ý nghĩa mới, bác bỏ cách tiếp cận thực dụng truyền thống của đế chế đối với dân số đa sắc tộc để ủng hộ chủ nghĩa dân tộc.
Cuộc chiến hiện nay ở Ukraine chỉ là biểu hiện gần đây nhất của một xu hướng mà các nhà quan sát cho là Hội nghị An ninh Munich năm 2007, khi Putin chỉ trích Mỹ vì đã tạo ra một thế giới đơn cực "trong đó có một ông chủ, một chủ quyền." Năm sau, Nga và Gruzia nổ ra chiến sự, đánh dấu sự khởi đầu của một quá trình kéo dài một thập kỷ, trong đó Putin tìm cách khẳng định lại vị thế cường quốc của Nga và giành lại ảnh hưởng của Moscow đối với các nước láng giềng.
Tuy nhiên, cho đến năm 2014, và có thể nói là ngay cả sau đó, Putin thường được coi là một nhà tư tưởng chiến lược và thực dụng. Việc ông sáp nhập Crimea và gây dựng ảnh hưởng ở miền đông Ukraine năm đó đã bắt đầu thay đổi đánh giá này, cho thấy sự quay lưng lại với chủ nghĩa đa nguyên thực dụng và hướng tới một tầm nhìn bài ngoại trong đó đề cao người Nga lên trên tất cả những dân tộc khác.
Cuộc chiến tại Ukraine trong năm nay đã được chứng minh chính xác theo những điều kiện này. "Những người xác định là người Nga và muốn bảo tồn bản sắc, ngôn ngữ và văn hóa của họ đang nhận được tín hiệu rằng họ không bị truy nã ở Ukraine", đó là lời của Putin nói trong một bài phát biểu trước khi công bố chiến dịch quân sự đặc biệt.
Nhà lãnh đạo này tuyên bố, những người dân tộc Nga là nạn nhân của chế độ diệt chủng, “đấu tranh cho quyền cơ bản của họ được sống trên mảnh đất của họ, nói ngôn ngữ của họ, và bảo tồn văn hóa và truyền thống của họ.”
Nền tảng cho cuộc chiến chính nghĩa của Putin đối với người Nga ở Ukraine là một tầm nhìn cơ bản về quốc gia Nga được xác định bằng huyết thống và các đặc điểm văn hóa và tinh thần, chứ không phải bằng khế ước hay lựa chọn chính trị.
Đó là tầm nhìn được chia sẻ bởi các nhà tư tưởng như Gumilev và Dugin cũng như nhà triết học tôn giáo Ivan Ilyn, người đã mô tả nước Nga như một “cơ thể sống” của “tự nhiên và linh hồn” không thể “phân chia, chỉ mổ xẻ” và các bài viết của ông Putin được coi là "bài tập về nhà" cho các thống đốc khu vực.
Tuy nhiên, tầm nhìn về nước Nga của ông Putin đối lập với quốc gia và nhà nước Ukraine, mà theo quan điểm của ông là sản phẩm nhân tạo của chính trị và sự mô phỏng vô tâm “các mô hình nước ngoài”. Do đó, trong khi ủng hộ chủ nghĩa dân tộc Nga, Putin đồng thời coi chủ nghĩa dân tộc của những người không phải là người Nga như một “căn bệnh”.
Sự chuyển hướng theo chủ nghĩa quốc gia của Putin đã truyền cảm hứng cho những nhà lãnh đạo chuyên quyền ở những nơi khác trên thế giới, từ Viktor Orban của Hungary đến Jair Bolsonaro của Brazil, những người coi Putin là nhà lãnh đạo của một loại chủ nghĩa bảo thủ và chống phương Tây mới.
Giấc mơ đế quốc của ông có khả năng cũng hấp dẫn một số lượng lớn người Nga tin rằng các nhóm thiểu số như người Do Thái và người Trung Á theo đạo Hồi đang kiểm soát đất nước. Tuy nhiên, những điểm yếu cố hữu trong tầm nhìn của ông về một đế chế bài ngoại cũng trở nên rõ ràng. Thay vì làm suy yếu NATO, cuộc chiến ở Ukraine cho đến nay đã củng cố nó.
Ở Ukraine, cuộc chiến đã tạo nên một bản sắc Ukraine thời hậu Xô Viết mới được xác định bằng cả thái độ thù địch đối với Nga và sự bao trùm của các tình cảm thân phương Tây và thân châu Âu. Và bên trong chính nước Nga, tầm nhìn đế quốc của ông Putin đang gây ra khó khăn kinh tế trên quy mô chưa từng thấy kể từ những năm 1990, khi các lệnh trừng phạt kinh tế đã gây ra hậu quả nghiêm trọng.
Quay ngược đồng hồ
Trong bài phát biểu trước Hạ viện vào ngày 27/2, Thủ tướng Đức Olaf Scholz đã mô tả cuộc chiến ở Ukraine là dấu hiệu cho thấy nỗ lực của Putin nhằm “quay ngược đồng hồ về thế kỷ 19 và thời đại của các đế quốc”. Tuy nhiên, ông Putin đang cố gắng quay ngược kim đồng hồ xa hơn nữa, về một thời kỳ tiền phương Tây được hình dung một phần, trong đó chủ nghĩa tư sản ngự trị.
Như nhà sử học Jane Burbank gần đây đã viết trên tờ The New York Times, trí tưởng tượng về đế quốc của Putin tốt nhất có thể được mô tả là Thuyết Eurasian, cho rằng nước Nga được hình thành chủ yếu bởi những mối liên hệ gần gũi với châu Á hơn là châu Âu. Có niên đại từ đầu thế kỷ 20, khi các trí thức Nga sử dụng ý tưởng này để phê phán Cách mạng Bolshevik là sản phẩm của ảnh hưởng không mong muốn từ phương Tây ở Nga, Thuyết Eurasian đã tìm cách trả lời câu hỏi cơ bản xoay quanh phần lớn đời sống văn hóa và trí thức của Nga: cụ thể là Nga thuộc châu Âu hay châu Á.
Dù có hoặc không có Putin cầm quyền, Nga có thể sẽ trở lại sau năm 1991 với tư cách là một cường quốc xét lại, giống như sau Thế chiến I. Nhưng điều đó không có nghĩa là Nga sẽ luôn xung đột với phương Tây hoặc luôn bành trướng trước các nước láng giềng.
Sau khi bị đánh bại hoàn toàn trong cả hai cuộc chiến tranh thế giới, nước Đức - nơi mà chủ nghĩa quân phiệt và chủ nghĩa độc tài từng được cho là không thể chữa khỏi - lại trở thành động cơ hội nhập và dân chủ châu Âu. Một ngày nào đó, Nga có thể trải qua một sự biến đổi tương tự.
