Thực vậy, cuộc xung đột Nga-Ukraine một mặt đã làm gián đoạn hoạt động thương mại trị giá hàng tỷ đô la của Trung Quốc, làm gia tăng căng thẳng ở khu vực Đông Á và làm sâu sắc thêm sự phân cực chính trị bên trong Trung Quốc bằng cách chia rẽ người dân thành các phe ủng hộ và chống Nga.
Mặt khác, Trung Quốc đổ lỗi cho Mỹ đã khiêu khích Nga lo ngại rằng chính quyền Washington sẽ tìm cách kéo dài xung đột ở Ukraine nhằm làm khiến Nga sa lầy. Trong khi đó, chính quyền Bắc Kinh cũng nhận được rất ít lợi ích từ việc tham gia "dàn đồng ca" quốc tế lên án Moscow.
Bất kể Trung Quốc nói gì hoặc làm gì để đáp lại quyết định của Tổng thống Nga Vladimir Putin về việc tiến hành chiến tranh ở Ukraine, Washington khó có thể làm dịu chiến lược kiềm chế đối với Bắc Kinh. Với tư cách là nước láng giềng lớn nhất và có khả năng quân sự nhất của Trung Quốc, Nga không phải là một cường quốc mà phía Bắc Kinh muốn chống đối. Do đó, các nhà hoạch định chính sách của Trung Quốc đã tìm cách tránh kích động một cách không cần thiết đối với cường quốc này bằng cách bỏ phiếu trắng lên án Nga tại Đại hội đồng Liên Hợp Quốc và lựa chọn cẩn thận các tuyên bố chính thức của nước này về cuộc chiến.
Chiến lược cân bằng này không phải là không có tổn thất. Việc từ chối lên án Nga đã làm căng thẳng quan hệ của Trung Quốc với một số nước láng giềng và khiến Bắc Kinh xa cách với nhiều quốc gia có tư tưởng phản chiến. Trung Quốc cũng đã gánh chịu những tổn thất kinh tế từ cuộc chiến và có thể tiếp tục kéo dài trong tương lai.
Tuy nhiên, để giảm thiểu thiệt hại chiến lược của mình, Trung Quốc có thể sẽ đi theo con đường trung dung này cho đến khi cuộc chiến ở Ukraine ngã ngũ. Một điều có thể làm thay đổi tính toán của Bắc Kinh và thúc đẩy họ đứng về phía Moscow đó là nếu Mỹ hỗ trợ quân sự cho tuyên bố độc lập của Đài Loan. Nếu không, Bắc Kinh có thể sẽ tiếp tục hành động cân bằng của mình, vì chính sách kiềm chế của Washington đối với Trung Quốc khiến Bắc Kinh rất khó đứng về phía Mỹ trong cuộc chiến ở Ukraine.
Rơi vào thế khó
Kể từ khi bắt đầu xung đột, các cường quốc phương Tây đã cáo buộc Trung Quốc thụ động hoặc thậm chí hỗ trợ tích cực cho các hành động quân sự của Nga ở Ukraine. Chẳng hạn, vào tháng 3, tờ The New York Times dẫn nguồn chưa xác minh rằng Nga đã chia sẻ kế hoạch chiến tranh với Trung Quốc trước khi đưa quân sang Ukraine.
Nhưng như ông Qin Gang, đại sứ của Trung Quốc tại Mỹ, đã chỉ ra trong một bài đăng ngày 15/3 trên tờ The Washington Post, Bắc Kinh mất nhiều hơn được từ cuộc chiến này: “Có hơn 6.000 công dân Trung Quốc ở Ukraine. Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất của cả Nga và Ukraine, đồng thời là nhà nhập khẩu dầu thô và khí đốt tự nhiên lớn nhất thế giới. Xung đột giữa Nga và Ukraine không có lợi cho Trung Quốc. Nếu Trung Quốc biết về cuộc khủng hoảng sắp xảy ra, chúng tôi sẽ cố gắng hết sức để ngăn chặn nó.”
Trên thực tế, đại sứ Qin đã đánh giá thấp tác động tiêu cực của chiến tranh đối với Trung Quốc. Xung đột đã làm chao đảo các thị trường hàng hóa và làm gián đoạn chuỗi cung ứng, dẫn đến thiệt hại hàng tỷ đô la cho các công ty Trung Quốc.
Ví dụ, tập đoàn khổng lồ niken của Trung Quốc Tsingshan Holding Group, đã mất 8 tỷ đô la vì những giao dịch không đúng thời điểm sau chiến tranh khiến giá niken tăng đột biến. Những gián đoạn liên quan đến chiến tranh cũng dẫn đến việc các đơn hàng xuất khẩu của Trung Quốc bị hủy bỏ trên quy mô lớn và làm suy yếu năng suất công nghiệp của Trung Quốc. Theo Cục Thống kê Quốc gia, Chỉ số Nhà quản lý Mua hàng Sản xuất Trung Quốc - vốn dùng để theo dõi hoạt động kinh tế trong lĩnh vực sản xuất - đã giảm 0,7% trong tháng 3, một hiệu suất tồi tệ hơn nhiều so với dự báo của các nhà phân tích thị trường và mức giảm hàng tháng đầu tiên kể từ tháng 8 năm 2021.
Cuộc chiến cũng làm gia tăng căng thẳng giữa Trung Quốc và một số nước láng giềng. Khi sự cạnh tranh giữa Mỹ và Trung Quốc ngày càng gia tăng, nhiều quốc gia Đông Á đã áp dụng các chiến lược phòng ngừa rủi ro để cân bằng mối quan hệ với cả hai cường quốc. Nhưng cuộc xung đột ở Ukraine đã khiến một số quốc gia này nghiêng nhiều hơn về phía Mỹ.
Ngoài ra, xung đột đã tạo cho Mỹ cái cớ để phê duyệt khoản viện trợ quân sự trị giá 95 triệu USD khác cho Đài Loan - gói viện trợ vũ khí thứ ba của Mỹ mà chính quyền tại Đài Bắc nhận được kể từ khi Tổng thống Mỹ Joe Biden nhậm chức. Và không chỉ mối quan hệ của Trung Quốc với các nước láng giềng của họ bị ảnh hưởng: vào tháng 3, 2/3 số quốc gia thành viên LHQ đã bỏ phiếu lên án Nga trong một cặp nghị quyết tại Đại hội đồng Liên Hợp Quốc trong khi chỉ có 5 nước bỏ phiếu không tán thành và 35 nước bỏ phiếu trắng. Sự hiện diện của Trung Quốc trong nhóm bỏ phiếu trắng sẽ được nhiều nước vừa và nhỏ ghi nhớ, đặc biệt là ở các nước đang phát triển.
Để làm cho vấn đề tồi tệ hơn, cuộc chiến đã khiến quan hệ giữa Trung Quốc với Mỹ và các đồng minh của họ trở nên căng thẳng hơn nữa. Australia, Canada, Nhật Bản và Vương quốc Anh đều cho biết họ sẽ cùng Mỹ áp đặt các biện pháp trừng phạt thứ cấp đối với các công ty Trung Quốc vẫn tiếp tục làm ăn với Nga.
Cuối cùng, cuộc chiến ở Ukraine đã làm sâu sắc thêm sự phân cực chính trị trong nội bộ Trung Quốc. Trên WeChat và các nền tảng mạng xã hội khác, các công dân Trung Quốc đã tập hợp lại thành các phe đối lập, phe này ủng hộ Nga và phe kia chống lại.
Ngay sau khi xung đột nổ ra, một số cư dân mạng Trung Quốc có tư tưởng chống Nga bắt đầu nhấn mạnh lại sự bất công của Hiệp ước Aigun năm 1858, trong đó quy định Trung Quốc phải nhượng khoảng 230.000 dặm vuông lãnh thổ cho Nga. Sự nhạy cảm chính trị của sự kiện lịch sử này trong quá khứ đã khiến Bắc Kinh cảnh giác với việc hỗ trợ bất kỳ nỗ lực nào của Nga trong việc mở rộng lãnh thổ. Tuy nhiên, trong trường hợp này, chính quyền Bắc Kinh phải nghiêm túc cân nhắc đến tư tưởng chống Nga của một số người dân Trung Quốc.
Thêm dầu vào lửa
Tuy nhiên, bất chấp những tác động tiêu cực của chiến tranh đối với Trung Quốc, Bắc Kinh không sẵn sàng chấp nhận cách tiếp cận của Washington đối với cuộc xung đột. Kể từ khi cuộc chiến nổ ra, Trung Quốc đã cho rằng Mỹ đã khiêu khích Nga bằng cách thúc đẩy sự mở rộng về phía đông của NATO. Hiện Bắc Kinh coi Washington đang cố tình leo thang chiến tranh để kéo dài cuộc chiến, do đó làm suy yếu cả Nga và Trung Quốc.
Trong một cuộc hội đàm trực tuyến vào ngày 5/3, Ngoại trưởng Vương Nghị nói với người đồng cấp Mỹ Antony Blinken rằng Trung Quốc phản đối bất kỳ động thái "đổ thêm dầu vào lửa" nào ở Ukraine.
Các nhà lãnh đạo và nhà báo Trung Quốc kể từ đó đã lặp lại cụm từ này, nhấn mạnh sự không tin tưởng của Bắc Kinh vào ý định của Washington. Ví dụ, vào ngày 30/3, tờ Nhân dân Nhật báo đã đăng một bài xã luận, trong đó chỉ ra rằng bằng cách “đổ thêm dầu vào lửa”, Mỹ “đang tạo ra những trở ngại lớn hơn cho một giải pháp chính trị của cuộc khủng hoảng này”.
Không thể ngăn cản Nga tiến hành chiến tranh ở Ukraine với những lời đe dọa trừng phạt kinh tế nghiêm khắc, Mỹ đã chuyển mục tiêu từ chấm dứt xung đột sang kéo dài xung đột. Trong một bài phát biểu tại Ba Lan vào ngày 26/3, Tổng thống Biden nói: “Trận chiến này sẽ không phân thắng bại trong vài ngày hay vài tháng. Chúng ta cần phải tôi luyện bản thân cho cuộc chiến dài hơi phía trước ”.
Đối với Bắc Kinh, điều này được coi như một sự thừa nhận rằng Nhà Trắng không còn nhắm đến mục tiêu kết thúc chiến tranh mà là kéo dài nó để làm suy yếu và đánh bại Nga. Khi các nhà đàm phán của Nga và Ukraine dường như đạt được tiến bộ đối với một kế hoạch hòa bình, các quan chức hàng đầu của Mỹ bày tỏ sự hoài nghi về mong muốn của Nga trong việc hạn chế cuộc tấn công quân sự vào các thành phố Kyiv và Chernihiv.
"Tôi không đọc bất cứ điều gì về bản kế hoạch hòa bình cho đến khi tôi thấy được các hành động của Nga", ông Biden tuyên bố. Ngày hôm sau, ông nói với Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky rằng Mỹ có kế hoạch cung cấp cho Ukraine thêm 500 triệu USD viện trợ ngân sách trực tiếp.
Theo nhận định của Bắc Kinh, phía Washington đang tăng cường viện trợ quân sự cho Ukraine để không cho Nga có cớ rút quân. Bình luận của Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Lloyd Austin vào tuần trước rằng “chúng tôi muốn thấy Nga suy yếu đến mức không thể làm những việc như họ đã làm tại Ukraine” chỉ làm sâu sắc thêm niềm tin của Trung Quốc rằng ưu tiên của Mỹ là làm suy yếu nước Nga, chứ không phải để tìm kiếm một kết thúc nhanh chóng cho cuộc chiến.
Trung Quốc cũng không tin rằng việc tìm kiếm điểm chung với Washington về cuộc chiến ở Ukraine sẽ có ý nghĩa cải thiện quan hệ Trung-Mỹ. Ngay cả khi Bắc Kinh lên án Nga, Mỹ sẽ không làm dịu chính sách kiềm chế Trung Quốc.
Kể từ khi cuộc chiến bắt đầu, một số nước Đông Á đã công khai đặt câu hỏi liệu Washington có duy trì sự tập trung vào Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương trong khi châu Âu đang gặp khủng hoảng hay không. Đáp lại, chính quyền Biden đã nhanh chóng trấn an họ.
Vào ngày 28/3, Thứ trưởng Bộ Quốc phòng Kathleen Hicks nói với báo giới: “Ngay cả khi chúng tôi đối đầu với các hoạt động ác ý của Nga, chiến lược quốc phòng mô tả cách chúng tôi sẽ hành động khẩn cấp để duy trì và tăng cường khả năng răn đe với Trung Quốc, vốn là đối thủ cạnh tranh chiến lược và thách thức tốc độ nhất của chúng ta.”
Ngày hôm sau, Tổng thống Biden nói với Thủ tướng Singapore Lý Hiển Long rằng mặc dù Mỹ đang tập trung vào Ukraine, nhưng họ “ủng hộ mạnh mẽ việc nhanh chóng thực hiện chiến lược Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương”.
Các nhà lãnh đạo Trung Quốc không có lý do gì để tin rằng bằng cách nào đó Washington sẽ thay đổi các ưu tiên này ngay cả khi Bắc Kinh ngừng ủng hộ Moscow. Trong mắt họ, việc lên án Nga một cách công khai và đứng về phía phương Tây sẽ chỉ mở ra cơ hội cho Mỹ áp đặt các biện pháp trừng phạt thứ cấp đối với chính Trung Quốc.
Mỹ đã đe dọa trừng phạt các công ty Trung Quốc làm ăn với Nga. Vào ngày 3/2, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Mỹ Ned Price nói với các phóng viên: "Chúng tôi có một loạt các công cụ có thể triển khai nếu chúng tôi thấy các công ty nước ngoài, bao gồm cả những công ty ở Trung Quốc, cố gắng hết sức để che lấp các hành động kiểm soát xuất khẩu của Mỹ."
Sau khi xung đột Nga-Ukraine nổ ra, Mỹ đã gây áp lực ngoại giao lên Trung Quốc. Vào giữa tháng 3, trước khi gặp ông Dương Khiết Trì, người đứng đầu Văn phòng Ủy ban Đối ngoại Trung ương Trung Quốc, Cố vấn An ninh Quốc gia Mỹ Jake Sullivan nói với truyền thông: “Chúng tôi đang liên lạc trực tiếp, riêng tư với Bắc Kinh, rằng hoàn toàn sẽ có hậu quả đối với các nỗ lực trốn tránh lệnh trừng phạt quy mô lớn hoặc hỗ trợ Nga.”
Con đường trung dung
Đây không phải là lần đầu tiên Bắc Kinh thấy mình bị kẹt giữa các cường quốc đối thủ lớn. Từ năm 1958 đến năm 1971, Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa đã phải đối mặt với môi trường quốc tế thù địch nhất trong lịch sử của mình. Vào thời kỳ này, Trung Quốc phải đồng thời đương đầu với các mối đe dọa chiến lược từ Mỹ và Liên Xô. Đáp lại, chính phủ Trung Quốc dành toàn bộ nguồn lực kinh tế để chuẩn bị cho một cuộc chiến toàn diện chống lại một trong hai cường quốc.
Để che chắn tốt hơn cơ sở công nghiệp của mình khỏi bị tấn công, họ đã chuyển nhiều nhà máy từ các khu vực phát triển ở phía đông đến các khu vực miền núi và kém phát triển phía tây. Sự tái tổ chức công nghiệp quy mô lớn này đã đẩy Trung Quốc vào tình trạng khó khăn kinh tế nghiêm trọng, gây ra tình trạng thiếu hàng hóa trầm trọng và tình trạng nghèo đói lan rộng.
Ký ức tồi tệ này đã thông báo cho phản ứng của Bắc Kinh đối với cuộc chiến ở Ukraine và củng cố cam kết tránh bị kẹp giữa Washington và Moscow một lần nữa. Do đó, các tuyên bố chính thức của Trung Quốc đã được cân nhắc kỹ lưỡng để tránh kích động Nga. Chẳng hạn, trong một cuộc phỏng vấn hồi tháng 3, đại sứ Qin Gang nói rõ rằng Bắc Kinh tìm kiếm mối quan hệ hợp tác với Moscow nhưng không ủng hộ cuộc chiến của họ ở Ukraine.
"Không có vùng cấm cho sự hợp tác giữa Trung Quốc và Nga, nhưng cũng có điểm mấu chốt, đó là các nguyên tắc được thiết lập trong Hiến chương Liên hợp quốc”. Trong một cuộc họp báo vào ngày 1/4, ông Wang Lutong, Tổng giám đốc phụ trách các vấn đề châu Âu của Bộ Ngoại giao Trung Quốc, đã nói về một đường lối tốt đẹp tương tự: “Chúng tôi không cố tình làm bất cứ điều gì để lách các lệnh trừng phạt chống lại Nga do Mỹ và châu Âu áp đặt. Trung Quốc không phải là một bên liên quan đến cuộc khủng hoảng ở Ukraine."
Khi lựa chọn con đường trung dung về vấn đề Ukraine, Trung Quốc đã hạn chế cung cấp viện trợ quân sự cho Moscow mà vẫn duy trì quan hệ kinh doanh bình thường với Nga, một quyết định mà nhiều nước khác cũng đã đưa ra. Ví dụ, Ấn Độ - một đối tác chiến lược của Mỹ - đã áp dụng một lập trường tương tự, đưa ra sự phân biệt rõ ràng giữa các vấn đề quân sự và kinh tế. Thậm chí, một số nước NATO vẫn tiếp tục mua khí đốt của Nga trong suốt mùa đông. Nếu cuộc chiến ở Ukraine kéo dài, nhiều quốc gia có thể bắt đầu bắt chước chính sách cân bằng của Trung Quốc để giảm thiểu thiệt hại kinh tế do chiến tranh gây ra.
Là cường quốc kinh tế lớn thứ hai thế giới, Trung Quốc dự định đóng một vai trò quan trọng trong việc định hình các chuẩn mực kinh tế toàn cầu. Nhưng nước này không có tham vọng đóng vai trò hàng đầu trong các vấn đề an ninh toàn cầu, đặc biệt là trong các vấn đề chiến tranh, vì sự chênh lệch quân sự quá lớn giữa Mỹ và Trung Quốc. Định hình một môi trường hòa bình thuận lợi cho sự phát triển kinh tế của Trung Quốc vẫn là một mục tiêu ngoại giao quan trọng. Chừng nào Mỹ không ủng hộ quân sự cho việc Đài Loan tuyên bố độc lập, thì Trung Quốc khó có thể đi chệch con đường phát triển hòa bình này.
