Tương xứng và không gây hại: Đặt giới hạn cho AI
AI không phải lúc nào cũng là giải pháp hoàn hảo. UNESCO nhấn mạnh rằng mọi ứng dụng AI phải tương xứng với mục tiêu chính đáng, không vượt quá mức cần thiết và không gây hại cho con người, quyền tự do hay môi trường. Nếu có rủi ro, cần đánh giá kỹ lưỡng và áp dụng biện pháp ngăn chặn. Đặc biệt, UNESCO cấm sử dụng AI để giám sát đại trà hay chấm điểm xã hội, và trong các quyết định liên quan đến sinh mạng, con người phải giữ vai trò quyết định cuối cùng.
An toàn và bảo mật: Bảo vệ con người và dữ liệu
An toàn là ưu tiên hàng đầu. UNESCO yêu cầu loại bỏ mọi rủi ro không mong muốn, từ tai nạn vật lý đến lỗ hổng bảo mật trong suốt vòng đời AI. Điều này đòi hỏi xây dựng khung dữ liệu bền vững, bảo vệ quyền riêng tư và sử dụng dữ liệu chất lượng để đào tạo AI. Một hệ thống AI không an toàn có thể gây thảm họa, từ lộ thông tin cá nhân đến thất bại trong các ứng dụng quan trọng như y tế hay giao thông.
Công bằng và không phân biệt đối xử: AI cho mọi người
UNESCO kêu gọi AI phải công bằng, không phân biệt đối xử dựa trên giới tính, chủng tộc, tôn giáo hay bất kỳ yếu tố nào khác. Các quốc gia cần đảm bảo lợi ích AI đến được với tất cả, từ thành thị đến nông thôn, từ nước phát triển đến nước đang phát triển. Quan trọng hơn, AI không được củng cố định kiến hay bất công, và cần có cơ chế khắc phục nếu thuật toán đưa ra quyết định thiên vị.
Tính bền vững: Hướng tới tương lai lâu dài
AI có thể hỗ trợ các Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs), nhưng cũng có thể gây hại nếu không được kiểm soát. UNESCO yêu cầu đánh giá liên tục tác động của AI đến con người, xã hội, kinh tế và môi trường. Ví dụ, AI trong nông nghiệp có thể tăng năng suất, nhưng nếu tiêu tốn quá nhiều năng lượng, nó lại làm tổn hại đến tính bền vững. Mọi ứng dụng AI cần cân bằng giữa lợi ích ngắn hạn và mục tiêu dài hạn.
Quyền riêng tư và bảo mật dữ liệu: Lá chắn nhân phẩm
Quyền riêng tư là không thể xâm phạm. UNESCO yêu cầu việc thu thập và sử dụng dữ liệu trong AI phải tuân thủ luật pháp quốc tế, chỉ được thực hiện khi có sự đồng ý rõ ràng. Các hệ thống cần áp dụng “bảo mật theo thiết kế” và đánh giá tác động quyền riêng tư, đảm bảo thông tin cá nhân được bảo vệ suốt vòng đời AI. Điều này không chỉ là vấn đề kỹ thuật, mà là cam kết đạo đức.
Giám sát và quyết định của con người: AI không thay thế con người
Dù AI có thể tăng hiệu quả, UNESCO khẳng định con người phải luôn chịu trách nhiệm cuối cùng. Các quyết định quan trọng, đặc biệt liên quan đến sinh mạng, không thể giao phó hoàn toàn cho máy móc. Giám sát con người, từ cá nhân đến công khai, là yếu tố then chốt để đảm bảo AI không vượt khỏi tầm kiểm soát và trách nhiệm luôn được quy định rõ ràng.
Minh bạch và khả năng giải thích: Mở hộp đen AI
AI không được phép là một bí ẩn. UNESCO yêu cầu các hệ thống AI phải minh bạch và có thể giải thích, đặc biệt khi ảnh hưởng đến nhân quyền hay an toàn. Người dùng cần biết khi nào một quyết định dựa trên thuật toán và có quyền yêu cầu giải thích. Trong trường hợp nghiêm trọng, mã nguồn hoặc dữ liệu thậm chí có thể phải công khai để bảo vệ lợi ích công chúng, tạo niềm tin và trách nhiệm.
Trách nhiệm và trách nhiệm giải trình: Ai chịu trách nhiệm?
Mọi hành động của AI phải truy vết được đến các bên liên quan. UNESCO kêu gọi xây dựng cơ chế giám sát, kiểm toán và bảo vệ người tố giác để đảm bảo trách nhiệm giải trình. Thiết kế AI cần cho phép truy xuất nguồn gốc, giúp giải quyết các xung đột về nhân quyền hay môi trường một cách hiệu quả. Không ai được phép trốn tránh trách nhiệm khi AI gây hậu quả.
Nhận thức và trình độ hiểu biết: Trang bị kiến thức cho xã hội
UNESCO nhấn mạnh cần nâng cao nhận thức công chúng về AI thông qua giáo dục mở, kỹ năng số và đào tạo đạo đức. Một xã hội hiểu biết sẽ biết cách sử dụng AI đúng đắn, bảo vệ mình khỏi ảnh hưởng tiêu cực và đóng góp ý nghĩa vào quá trình phát triển công nghệ. Điều này đòi hỏi sự hợp tác từ chính phủ, doanh nghiệp, đến xã hội dân sự.
Quản trị và hợp tác đa bên: Cùng xây dựng tương lai
Cuối cùng, UNESCO kêu gọi hợp tác đa bên, từ chính phủ, doanh nghiệp, đến cộng đồng, để quản trị AI một cách toàn diện. Các tiêu chuẩn mở và sự tham gia của các nhóm yếu thế, như Dân tộc Bản địa với quyền tự quản dữ liệu, là cần thiết để đảm bảo lợi ích công bằng. Chủ quyền dữ liệu quốc gia cũng phải được tôn trọng, tuân thủ luật pháp quốc tế.
***
Các nguyên tắc này là lời cam kết của UNESCO để đưa đạo đức vào trung tâm của AI. Chúng không chỉ bảo vệ con người khỏi những rủi ro tiềm ẩn, mà còn khai thác tiềm năng của AI để xây dựng một thế giới công bằng, bền vững và minh bạch hơn. Trong bài tiếp theo, chúng ta sẽ khám phá cách UNESCO đề xuất các chính sách cụ thể để hiện thực hóa những nguyên tắc này. Đây là lúc AI không chỉ thông minh, mà còn mang giá trị nhân văn thực sự.
