Thực tế ở một số phụ nữ sau khi sinh có thể có các biểu hiện trạng thái bệnh lý tâm thần với dấu hiệu rối loạn hành vi cảm xúc, ý thức hay tư duy. Chúng thường xảy ra một cách đột ngột ngay sau khi sinh hoặc một vài ngày sau khi sinh.
Các rối loạn hành vi, cảm xúc và ý thức xuất hiện vào thời kỳ người phụ nữ sinh đẻ thường là những trạng thái rối loạn tâm thần nặng. Khi người mẹ mắc bệnh lý này sẽ không có khả năng chăm sóc con chu đáo, thậm chí có khi còn có những hành vi cố gắng làm ảnh hưởng nguy hại đến con. Vì vậy, nếu người mẹ có rối loạn tâm thần xuất hiện sớm sau khi sinh hoặc xảy ra muộn sau khi sinh một cách đột ngột, cần phải được phát hiện, chẩn đoán và điều trị hiệu quả...
Rối loạn tâm thần sớm sau sinh
Sau khi sinh, người phụ nữ có thể có một số rối loạn tâm thần xuất hiện sớm gồm bệnh lý trầm cảm không điển hình và và trầm cảm điển hình.
Trầm cảm không điển hình:
Thường xảy ra vào ngày thứ ba sau khi sinh, người mẹ đang từ trạng thái vui vẻ, phấn khởi sau sinh sẽ chuyển sang tâm trạng lo buồn, sợ hãi cho khả năng nuôi con của mình, lo lắng cho sự hoàn thiện và an toàn của đứa con. Rối loạn có thể làm xuất hiện cơn chảy nước mắt không giải thích được nguyên nhân hoặc được giải thích là do sự thay đổi nội tiết xảy ra nhanh chóng sau sinh và sự thay đổi tâm lý làm cho người mẹ quá lo lắng, quá quan tâm đến số phận và cuộc sống của đứa con. Đồng thời cũng có người mẹ quá nhạy cảm với các nhu cầu được chăm sóc, bế ẵm, nuôi dưỡng, ăn uống của đứa con như thấy con cựa mình hơi mạnh, uốn rướn người, hay khóc là đã lo lắng sợ con mình bị đói, bị lạnh hoặc bị bệnh gì đó mà mình chưa biết.
Hội chứng này có thể tự biến mất đi sau vài ngày tùy thuộc vào sự quan tâm chăm sóc, nâng đỡ về mặt tình cảm của gia đình, các người thân và những người ở chung quanh đối với người mẹ. Thực tế trạng thái trầm cảm không điển hình thường xảy ra nhẹ và lành tính. Điều quan trọng nhất là người mẹ phải được chăm sóc, hướng dẫn, giải thích, tư vấn rõ để có kiến thức chăm sóc và nuôi dạy con ngay từ những tháng cuối của thời kỳ mang thai và tiếp tục được nhân viên y tế, nữ hộ sinh giúp đỡ theo dõi, hướng dẫn chăm sóc và nuôi con sau khi sinh.
Trầm cảm điển hình:
Các triệu chứng trầm cảm điển hình thường tiến triển không rầm rộ nên một số nhà khoa học cho rằng về mặt dịch tễ học khó có thể đánh giá đúng mức. Trên thực tế có thể gặp khoảng 10 - 20% các trường hợp trầm cảm được ghi nhận sau khi người phụ nữ sinh đẻ trong thời gian từ 9 - 15 tháng.
Người mẹ sau khi sinh đẻ mắc trầm cảm điển hình có những biểu hiện lâm sàng như: cảm xúc dễ thay đổi, dễ nổi cáu giận, có dấu hiệu suy nhược, có cơn chảy nước mắt; luôn luôn có cảm giác bất lực, quá lo lắng về việc nuôi dưỡng, dạy dỗ con cái; đôi khi quá cẩn thận, tỉ mỉ trong việc chăm sóc con; cầu kỳ trong việc nuôi dưỡng, cho con ăn uống... Yếu tố tạo điều kiện thuận lợi hoặc thúc đẩy để hội chứng trầm cảm này phát triển là người mẹ còn quá trẻ, thường trên dưới 20 tuổi hoặc người mẹ đã từng bị chồng và gia đình bỏ rơi, bỏ mặc, không được quan tâm, bị đối xử tàn tệ, thiếu thốn tình cảm trong thời thơ ấu...
Rối loạn tâm thần muộn sau sinh
Các rối loạn tâm thần xuất hiện muộn sau khi người mẹ sinh đẻ thường nặng, có những biểu hiện cấp tính, mang tính chất bệnh lý rõ ràng và có liên quan đến số lần sinh đẻ. Thực tế có khoảng 1/3 số người mẹ bị rối loạn tâm thần loại này có biểu hiện loạn thần trước đó. Những biểu hiện lâm sàng thường gặp gồm: loạn thần với lú lẫn và mê mộng, hưng cảm điển hình sau sinh, cơn trầm cảm nặng sau sinh, trạng thái giống phân liệt.
Loạn thần với lú lẫn và mê mộng:
Trạng thái bệnh lý này khởi đầu đột ngột, rõ nhất là ở tuần thứ hai sau sinh với biểu hiện rất đa dạng như: lo âu, kích động, có cơn chảy nước mắt; có khi hung hãn, tấn công; có khi lại nằm mệt lừ, lú lẫn, tri giác suy giảm, không nhận thức rõ về không gian và thời gian; có khi mê mộng, lo lắng...
Đồng thời cũng có biểu hiện hoang tưởng tập trung vào đứa con như: phủ định sự sinh nở, phủ định đời sống của trẻ; sợ con bị đói, bị chết; phủ định vai trò của người cha, cho rằng trẻ sinh ra không cần cha. Cũng có thể có trạng thái hoang tưởng tập trung vào người mẹ như: cảm thấy bản thân mình bị đe dọa, bị bắt buộc phải uống thuốc độc, thuốc ngủ; lo sợ điều xấu sẽ đến. Ngoài ra, trạng thái lo sợ có thể diễn biến dai dẳng, nặng nề có khả năng dẫn đến hành động tự sát hoặc giết con. Tuy vậy, trạng thái loạn thần với lú lẫn và mê mộng có thể tiến triển thuận lợi nếu được phát hiện, điều trị đúng và kịp thời nhưng dễ tái phát trong thời gian ngắn.
Hưng cảm điển hình sau sinh:
Trạng thái hưng cảm điển hình sau sinh khởi đầu ồ ạt, xảy ra sớm trong vòng 2 tuần sau khi người mẹ sinh con. Người mẹ có thể bị kích động mất định hướng nặng, xuất hiện ý tưởng hoang tưởng đầy quyền lực thực hiện sứ mạng của thượng đế. Đồng thời có thể xen lẫn cảm giác bị truy hại hoặc có xung đột thỏa dục.
Cơn trầm cảm nặng sau sinh:
Một số trường hợp có thể gặp người mẹ có cơn trầm cảm nặng sau sinh với cơn khởi đầu cấp diễn, xảy ra sau khi sinh 2 tuần hoặc trong khoảng 3 tháng đầu sau đẻ. Cơn trầm cảm nặng thường kèm theo trạng thái lo âu, bối rối, lú lẫn, khí sắc dao động; có cảm giác bất lực, cảm giác có tội.
Trạng thái giống phân liệt:
Đây là trạng thái loạn thần có đặc điểm nổi bật là tính thiếu hòa hợp, bệnh lý khởi đầu đột ngột với các triệu chứng kích động, nhiều hoang tưởng, không có sự hòa nhập, mất tiếp xúc với thực tại... Cũng có khi bệnh lý khởi đầu bằng cảm giác tự kỷ, tác phong dị kỳ, không quan tâm đến đứa con sinh ra. Trạng thái giống phân liệt này thường gặp ở những người mẹ trong tiền sử có nhân cách cứng nhắc hoặc nhân cách dạng phân liệt, phải theo dõi lâu dài mới có thể chẩn đoán được chính xác. Ngoài ra, trạng thái giống phân liệt có thể là cơn đầu tiên của bệnh lý loạn thần chu kỳ hưng trầm cảm, có thể đó là đường vào của bệnh phân liệt. Trạng thái này rất dễ có nguy cơ tái phát ở người mẹ trong những lần sinh đẻ sau.
Xử trí điều trị rối loạn tâm thần sau sinh
Một điều cần lưu ý là hầu hết tất cả các loại thuốc hướng thần được sử dụng để điều trị tình trạng rối loạn tâm thần sau khi sinh cho những người mẹ đều được đào thải qua sữa mẹ nên việc điều trị gặp nhiều khó khăn nhất là trường hợp người mẹ cho con bú, vì vậy phải ngừng và chấm dứt việc cho con bú sữa mẹ để khỏi ảnh hưởng đứa con. Bệnh nhân cần được đưa đến khám bệnh tại các bác sĩ chuyên khoa để có sự chẩn đoán và điều trị phù hợp. Rối loạn tâm thần thời kỳ sau sinh của người mẹ có thể liên quan đến tiền sử gia đình.
Lời khuyên của thầy thuốc
Nguyên nhân gây nên bệnh lý rối loạn tâm thần thời kỳ sau sinh của người mẹ có thể liên quan đến tiền sử gia đình, có mẹ hoặc người thân thuộc bị mắc bệnh tâm thần và các yếu tố cá nhân có tác động ảnh hưởng như người mẹ chưa trưởng thành về mặt nhân cách, chưa có sự chuẩn bị về tâm lý để có con và sinh con; cũng có thể có sự thay đổi về nội tiết tố, bị tai biến thương tổn hoặc các biến chứng sản khoa... Do đó, trên lâm sàng cần lưu ý đến các trường hợp này để phát hiện, chẩn đoán sớm và xử trí điều trị phù hợp vì bệnh thường xảy ra sớm, đột ngột ngay sau khi sinh hoặc vài ngày sau khi sinh. Những trường hợp rối loạn tâm thần xuất hiện muộn sau sinh cũng xảy ra nặng và có biểu hiện cấp tính với nhiều dạng bệnh lý khác nhau cần chú ý.
Theo TTƯT.BS. Nguyễn Võ Hinh/Sức Khỏe & Đời Sống
