Khát vọng dân tộc trong từng đồng tiền Việt

Đồng tiền không chỉ mang giá trị kinh tế mà còn là một di sản văn hóa, lưu giữ giá trị lịch sử đặc biệt. Những đồng tiền đã và đang lưu hành trở thành vật phẩm sưu tầm quý giá, chứa đựng câu chuyện về quá khứ cũng như khát vọng của dân tộc.

__________________

TS. Hồ Trọng Minh, Phó Trưởng khoa Đồ họa, Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam là người đã vừa nghiên cứu, vừa trực tiếp thiết kế nhiều đồng tiền trong bộ tiền Polymer hiện hành.

Theo ông Minh, lịch sử tiền tệ Việt Nam bắt đầu từ khá sớm, với đồng tiền Thái Bình Hưng Bảo được cho đúc từ năm 970 dưới thời vua Đinh Tiên Hoàng. Đến năm 1397, đồng tiền giấy đầu tiên được Hồ Quý Ly cho phát hành dưới triều đại nhà Trần.

“Có thể nói, Hồ Quý Ly là một nhà cải cách lớn. Trước bối cảnh triều Trần suy vi, nhận thấy sự cần thiết trong việc cải cách nền kinh tế, ông đã cho phát hành tiền giấy với những hình tượng đặc trưng như rồng, sóng hay tứ linh, nhằm thay thế việc sử dụng tiền đồng trong giao thương”, ông Minh chia sẻ. Mặc dù sự tồn tại của đồng tiền giấy này không kéo dài do tình hình xã hội rối loạn trước sự xâm lược của nhà Minh, nhưng đây đánh dấu cuộc cách mạng tiền tệ đầu tiên trong lịch sử dân tộc.

Đến cuối thế kỷ 19, Ngân hàng Đông Dương phát hành nhiều mệnh giá tiền giấy và lưu thông ở Đông Dương thuộc Pháp. Tờ tiền này được in ở nhiều ngôn ngữ, trong đó có tiếng Việt, tiếng Miên, tiếng Lào, tiếng Hán và tiếng Anh, phản ánh sự áp đặt kinh tế của chế độ thực dân tại nước ta thời điểm đó. Phải đến sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, tiền tệ Việt Nam mới thực sự mang dấu ấn của một quốc gia độc lập khi Chính phủ lâm thời thực hiện một cuộc “cách mạng” về tiền tệ. Đồng chí Phạm Văn Đồng, lúc đó là Bộ trưởng Bộ Tài chính, đã tiến hành triệu tập nhóm 20 họa sĩ để thiết kế những đồng tiền tài chính đầu tiên cho Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà.

TS. Hồ Trọng Minh, Phó Trưởng khoa Đồ họa, Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam.

“Đó là một giai đoạn vô cùng gian khổ nhưng đầy tự hào. Các họa sĩ thiết kế tiền đầu tiên phải kể đến như Mai Văn Hiến, Nguyễn Đỗ Cung, Nguyễn Sáng, Bùi Trang Chước và Nguyễn Hiến đã phải làm việc trong điều kiện hết sức khó khăn, thiếu thốn vật chất. Nhà in phải nhiều lần di chuyển từ Hà Nội về đồn điền Chi Nê của nhà tư sản yêu nước Đỗ Đình Thiện, rồi lại chuyển lên chiến khu Chiêm Hoá. Do đó, chất lượng tiền in ở thời điểm này tương đối kém, nhưng đó là cả bức tranh toàn cảnh đậm chất anh hùng ca về cuộc kháng chiến kiến quốc cam go”, TS. Hồ Trọng Minh cho biết.

Đến năm 1951, để phục vụ cho công cuộc kháng chiến và xây dựng đất nước, Ngân hàng Quốc gia Việt Nam (nay là Ngân hàng Nhà nước Việt Nam) ra đời và phát hành một hệ thống tiền tệ mới, có chất lượng in tốt hơn. Hệ thống tiền 1951đã phục vụ đắc lực cho một giai đoạn lịch sử quan trọng, khẳng định vị thế của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam và tiếp tục củng cố nền tảng tài chính của đất nước ngay trong những ngày kháng chiến gian nan nhất.

Chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh trên tiền giấy Việt Nam.

Năm 1959, một hệ thống tiền tệ mới đã được phát hành, đánh dấu một bước tiến quan trọng trong thiết kệ tiền Việt. “Đây có thể nói là hệ thống tiền đặc biệt nhất của nước ta, khi lần đầu tiên hình tượng Quốc huy Việt Nam xuất hiện trên tiền giấy, khẳng định chủ quyền quốc gia một cách rõ ràng. Hơn nữa, đây cũng là lần đầu tiên chúng ta có được sự độc lập về ngôn ngữ khi đồng tiền chỉ được in bằng tiếng Việt. Có thể nói, chúng ta có một hệ thống tiền hoàn toàn độc lập khi nhìn nhận dưới góc độ chính trị và văn hoá, với biểu hiện ở ngôn ngữ và hình tượng đặc trưng nhất”, TS. Hồ Trọng Minh nhấn mạnh.

Sau khi thống nhất đất nước, năm 1976, một bộ tiền thống nhất được sử dụng trên phạm vi toàn quốc. Tuy nhiên, đến giữa thập niên 80, chính sách “giá – lương – tiền” khiến nền kinh tế Việt Nam rơi vào khủng hoảng lạm phát tăng cao, đồng tiền mất giá nghiệm trọng. Trước tình hình đó, Nhà nước đã thực hiện đổi tiền nhằm giải quyết những khó khăn về kinh tế. Theo đánh giá của chuyên gia nghiên cứu, hệ thống tiền mới năm 1986 là hệ thống tiền phức tạp nhất, tồn tại tới nay gần 40 năm, với khoảng 20 mệnh giá khác nhau. Bộ tiền gồm cả tiền giấy lẫn tiền xu, nhằm đáp ứng nhu cầu giao dịch của nền kinh tế trong giai đoạn đầu của công cuộc Đổi mới.

Ngày nay, hệ thống tiền tệ Việt Nam tiếp tục được hoàn thiện và đổi mới để bắt kịp với xu thế hội nhập, trong đó dấu mốc quan trọng nhất chính là sự lưu thông của tiền Polymer kể từ năm 2003. TS Hồ Trọng Minh nhấn mạnh: “Toàn bộ chặng đường phát triển của đồng tiền Việt Nam là một hành trình đầy gian truân, đi cùng với lịch sử dân tộc. Để đến ngày hôm nay, chúng ta tự chủ được công nghệ thiết kế, chế bản in ấn cũng như tự sản xuất được giấy in tiền, đây là một bước tiến vô cùng to lớn. Nói cách khác, đồng tiền chính là đại diện cho hình ảnh quốc gia”.

Một nét độc đáo của mỹ thuật tiền tệ Việt Nam là chỉ sử dụng duy nhất chân dung một vị lãnh tụ, đó là Chủ tịch Hồ Chí Minh. Theo ông Minh, việc chân dung của Bác thường được thể hiện với góc nhìn thẳng trên các tờ tiền không chỉ là một đặc điểm nghệ thuật, mà còn biểu thị cho niềm tự hào dân tộc của người dân Việt Nam. Trong thời kỳ chiến tranh, khi việc tiếp cận thông tin và hình ảnh còn hạn chế, các tờ tiền có chân dung Bác trở thành một tài sản vô giá. Nhiều gia đình ở miền Trung, miền Nam đã trân trọng, thậm chí gấp những tờ tiền này lại để thờ, coi đó như một cách để thể hiện sự tôn kính với người lãnh tụ vĩ đại. Đó là minh chứng rõ nét cho thấy giá trị của đồng tiền đã vượt lên trên cả giá trị kinh tế, trở thành một biểu tượng văn hóa và tinh thần thiêng liêng.

Công nghệ bảo an, công nghệ in ấn có hiện đại đến đâu thì vẫn có thể làm giả. Tuy nhiên, có những thứ thuộc về con người, nằm ngoài logic thông thường, máy móc khó có thể phát hiện và làm giả.

TS Hồ Trọng Minh

Trong hệ thống tiền tệ hiện nay tại Việt Nam, đồng tiền có mệnh giá lớn nhất chính là tờ tiền 500.000 đồng, nổi bật với bức tranh phong cảnh Làng Sen quê Bác. Đây là tác phẩm nghệ thuật do TS. Hồ Trọng Minh dành nhiều tâm huyết nghiên cứu và thiết kế trong thời gian khi ông là hoạ sĩ thiết kế mẫu Tiền tại Cục Phát hành và Kho quỹ, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam. “Khi được giao nhiệm vụ thiết kế mặt sau mẫu tiền 500.000 đồng, tôi nhận thấy đây là một trọng trách rất lớn, đầy thách thức và áp lực. Tôi nhận thức rằng đây là tờ tiền có mệnh giá lớn nhất trong hệ thống tiền tệ của Việt Nam từ khi lập quốc đến nay, đặt ra yêu cầu nó phải là đại diện tiêu biểu nhất cho nền văn hóa Việt Nam”, ông chia sẻ.

Tiền Polymer mệnh giá 500.000 đồng hiện đang được lưu hành.

Ông đã lựa chọn hình ảnh Làng Sen – quê hương Chủ tịch Hồ Chí Minh – để truyền tải tinh thần và trí tuệ Việt Nam với những giá trị thông điệp hết sức sâu sắc qua 7 hình tượng biểu tượng tinh túy nhất. “Với thực tế ở Làng Sen, tôi vẽ hình tượng ngôi nhà đại diện cho gia đình; hàng tre rì rào đằng sau tượng trưng cho người cha; hàng cau phía trước như người mẹ tần tảo sớm hôm”, TS Hồ Trọng Minh nói. Trên đó còn có hình tượng khung cửi dệt vải thể hiện cho tinh thần lao động, hình tượng chiếc võng biểu đạt sự nuôi dưỡng tâm hồn, và hình tượng ngọn đèn dầu lạc đại diện cho tinh thần hiếu học. Cuối cùng là hình tượng hoa sen thể hiện cho quê hương Việt Nam. Tất cả tạo nên một tác phẩm nghệ thuật đầy tính biểu tượng, không chỉ khắc họa một bức tranh làng quê, mà còn kể lại câu chuyện về con người, gia đình và văn hóa Việt Nam.

Bộ tiền giấy 1959 – 1978.

Về mặt kỹ thuật, việc hiện thực hóa những ý tưởng này với gần 40 yếu tố phức tạp cũng gặp không ít khó khăn. “Khi chế bản in ấn, chúng tôi vấp phải những giới hạn về mặt công nghệ khi thực hiện các chi tiết cực nhỏ. Hai nguy cơ đặt ra đó là sản phẩm sẽ bị đọng mực hoặc mất nét chi tiết”, TS Hồ Trọng Minh cho biết. Tuy nhiên, với kiến thức chuyên sâu về công nghệ in và nghệ thuật thị giác, ông đã tìm ra giải pháp, đảm bảo tờ tiền vừa có giá trị mỹ thuật cao, vừa đạt được yêu cầu về bảo an. “Tờ tiền có một dòng chữ siêu nhỏ, nhỏ đến mức khi chế bản người ta còn nghi ngờ nó vượt ngưỡng giới hạn in ấn, nhưng kết quả là chúng ta đã thực hiện được”, ông nhấn mạnh.

Đối với người trực tiếp tạo ra một tác phẩm nghệ thuật gắn liền với đời sống của hàng triệu người, cảm xúc là điều khó diễn tả. TS Minh tâm sự: “Tôi thấy mình là người có ích, ít nhiều đã đóng góp được sức mình cho xã hội. Dưới góc độ mỹ thuật ứng dụng, có thể nói tiền giấy là tác phẩm được sử dụng rộng rãi nhất. Niềm vui nữa của tôi là chứng kiến sự bền bỉ của đồng tiền. Nó đã đi vào đời sống một cách ổn định, và đặc biệt nhất là khả năng chống làm giả”.

Bộ tiền giấy 1959 – 1978.

TS Hồ Trọng Minh khẳng định: “Công nghệ bảo an, công nghệ in ấn có hiện đại đến đâu thì vẫn có thể làm giả. Tuy nhiên, có những thứ thuộc về con người, nằm ngoài logic thông thường, máy móc khó có thể phát hiện và làm giả”. Có thể thấy, mỹ thuật trên tiền giấy Việt Nam luôn gắn với các yếu tố văn hóa, nhưng đồng thời cũng đi liền với khoa học trong sản xuất, phát hành, lưu thông và tiêu dùng, tích hợp hài hòa giữa yếu tố kỹ thuật và thủ công. Hơn cả một phương tiện trao đổi, đồng tiền là niềm tự hào, là câu chuyện về một dân tộc kiên cường, độc lập, và luôn biết cách trân trọng những giá trị truyền thống.