 |
Theo chiều kim đồng hồ từ trên cùng bên trái: Socrates, Michel de Montaigne và Henry David Thoreau. Minh họa: John Cuneo |
Để ứng phó với đại dịch và những thảm họa kinh tế đi cùng, “cách chữa chậm” chính là thứ chúng ta cần. Theo quan niệm ban đầu của người Hy Lạp cổ đại, Triết học không phải là sự suy ngẫm siêu hình, mà chính là liều thuốc cho tâm hồn. Triết học được sinh ra giúp nhân loại hạn chế những nguy cơ trong cuộc sống, giúp phục hồi sức sống và niềm tin, từ đó chữa lành những vết thương.
Triết học giúp chúng ta tháo gỡ những nút thắt, những câu hỏi về mặt đạo đức trong đại dịch, cũng có thể giúp trả lời những câu hỏi mang tính cá nhân, nhưng cũng không kém phần cấp bách. Làm thế nào để chịu đựng sự không thể chịu đựng? Làm thế nào để tìm thấy sự chắc chắn trong một vũ trụ không chắc chắn?
Triết học không cung cấp câu trả lời dễ dàng, nhưng triết học có thể sắp xếp lại các câu hỏi và thay đổi quan điểm của chúng ta - một kỹ năng hữu ích, tốt đẹp và vô giá trong thời điểm tồi tệ.
Những hiểu biết sâu sắc về triết học giờ đây trở nên có liên quan và hữu ích với hoàn cảnh hiện tại hơn bao giờ hết.
Trong suốt bề dày lịch sử, Triết học đã chứng kiến những thời điểm đen tối của loài người. Nhiều nhà tư tưởng vĩ đại nhất của lịch sử đã trải qua các đại dịch, biến động kinh tế và bất ổn xã hội sâu sắc. Không giống như thông tin hoặc công nghệ, trí tuệ không bao giờ bị lỗi thời.
COVID-19 đã làm xáo trộn cuộc đời chúng ta, không gì có vẻ chắc chắn về tương lai nữa. Socrates, vị triết gia Hy Lạp cổ đại, vị thánh của nền triết học phương Tây và vị thánh tử đạo đầu tiên chắc chắn hiểu rõ về hoàn cảnh này. Ông sống trong thời kỳ suy tàn của Athens với tư cách là một cường quốc, sự sụp đổ đã bị đẩy nhanh bởi chủ nghĩa phiêu lưu quân sự và bệnh dịch hạch.
Những người được cho là khôn ngoan nghĩ rằng họ biết nhiều trong khi thực tế thì ngược lại, tự vị triết gia biết rằng mình không thông thái chút nào, nghịch lý thay, lại khiến ông là người khôn ngoan duy nhất, vì ông nhận thức được sự ngu dốt của mình. Nghịch lý sự khôn ngoan của Sokrates đã khiến những người Athen đáng kính, từ các nhà thơ đến các vị tướng, nhanh chóng nhận ra họ không khôn ngoan như bản thân từng nghĩ. Vị tướng không thể nói cho ông biết can đảm là gì; nhà thơ không thể định nghĩa thơ. Bất cứ nơi nào vị triết gia đến, ông đều gặp phải những người “không biết những điều mà họ không biết”.
Tương tự, việc phải đối mặt với tình trạng lockdown (một phần hoặc toàn bộ) hiện nay buộc chúng ta phải tạm dừng những thói quen và cuộc sống thường nhật, đặt câu hỏi về các giả định đã ăn sâu đến mức chúng ta không biết rằng mình đã có chúng. Theo Socrates, đây là cách mà sự khôn ngoan bén rễ. Chúng ta khao khát trở lại "bình thường", nhưng chúng ta đã dừng lại để xác định thế nào là bình thường chưa? Chúng ta biết những lúc này đòi hỏi sự can đảm, nhưng lòng can đảm trông như thế nào?
Nếu không thể thay đổi thế giới, hãy thay đổi cách nhìn
Ở nước Mỹ thế kỷ 19, Henry David Thoreau - nhà văn, nhà thơ, nhà tự nhiên học, nhà sử học, nhà triết học, nhà địa hình học mẫu mực – đã tận dụng thời kỳ khó khăn khi đất nước đang tiến tới nội chiến, để tìm kiếm vẻ đẹp từ những điều không hoàn hảo. Bảo tàng và nhà hát có thể đóng cửa, nhưng cái đẹp thì không biến mất. Thoreau cho rằng trong mỗi một cơn bão và mỗi một giọt mưa đều có sự hiện hữu của cầu vồng.
Thoreau quan sát đầm Walden từ nhiều vị trí khác nhau: từ đỉnh đồi, trên bờ biển, dưới nước, dưới ánh sáng ban ngày và ánh trăng. Ông thậm chí sẽ cúi xuống và nhìn qua hai chân của mình, ngạc nhiên trước phong cảnh đảo ngược tuyệt đẹp. Thoreau khuyên nếu không thể thay đổi thế giới, hãy thay đổi cách nhìn nhận - ngay cả khi điều đó có nghĩa là bạn phải tự làm khó mình.
Michel de Montaigne, một trong những nhà văn có ảnh hưởng nhất của thời kỳ Phục Hưng Pháp vào thế kỷ 16, khi cái chết đang ở trong không khí và “siết chặt cổ họng chúng ta”. Bệnh dịch đã giết chết gần một nửa cư dân của Bordeaux, nơi ông từng là Thị trưởng vào những năm 1580. Đau buồn về cái chết của người bạn thân nhất, Montaigne đã lên tầng cao nhất của một tòa tháp trên đỉnh đồi cao và phơi mình trong gió, nơi ông viết những bài luận xuất sắc của mình.
Một mình trong tòa tháp, Montaigne tách mình khỏi thế giới ngoài và theo một cách nào đó, với chính bản thân. Ông lùi lại một bước để nhìn rõ mình trong gương hơn. Montaigne sẽ khuyên chúng ta cũng nên làm như vậy: Hãy sử dụng đại dịch như một cơ hội để nhìn lại thế giới và bản thân bạn, với một chút khác biệt. Ví dụ, có thể bạn luôn coi mình là một người hướng ngoại, nhưng sự thay đổi hiện giờ lại chỉ ra rằng: bạn thực ra rất thích sự cô độc. Hãy chào mừng phiên bản khác biệt này của bản thân, Montaigne mỉm cười.
Chủ nghĩa Khắc kỷ (Stoicism) sinh ra từ thảm họa - Zeno thành Citium, người sáng lập, đã thành lập trường phái tư tưởng này vào năm 301 trước Công nguyên, sau khi ông bị đắm tàu gần Athens. Epictetus, một triết gia theo Chủ nghĩa Khắc kỷ Hy Lạp, từng viết: “Điều khiến con người khó chịu không phải là bản thân sự vật mà là sự phán xét của họ về sự vật.” Thay đổi những gì bạn có thể, chấp nhận những gì bạn không thể.
Những người theo chủ nghĩa khắc kỷ (Stoic) thường xuyên thực hiện một bài tập được gọi là “premeditatio malorum”, có nghĩa là “dự tính điều xấu”. Mục đích của bài tập này là hình dung ra những điều tiêu cực có thể xảy ra trong cuộc sống. Hãy tưởng tượng những kịch bản tồi tệ nhất, theo lời khuyên của thượng nghị sĩ La Mã và triết gia Khắc kỷ Seneca, và “hãy diễn tập chúng trong tâm trí bạn: lưu đày, tra tấn, chiến tranh, đắm tàu”. Những kịch bản này có thể trông hơi khác trong thời đại của chúng ta: một đứa trẻ đang la hét, tờ hóa đơn chưa thanh toán, một cơn sốt đáng lo ngại, mất việc, vô gia cư - nhưng ý tưởng thì giống nhau. Bằng cách suy ngẫm về những điều xấu, chúng ta có thể giảm bớt những rủi ro có thể xảy đến trong tương lai và trân trọng hơn những gì chúng ta có hiện tại.
Chấp nhận sự vô lý của cuộc sống, nhưng không được phép đầu hàng
Albert Camus, một nhà văn, triết gia, cầu thủ bóng đá, nhà soạn kịch, lý luận người Pháp nổi tiếng, đại diện tiêu biểu của Chủ nghĩa Hiện sinh, cũng đã trải qua nhiều nghịch cảnh: lớn lên nghèo khó ở Algeria, trải qua một cuộc chiến tranh thế giới, cha mất sớm, ngay sau đó mẹ ông bị á khẩu và đi làm đầy tớ, bản thân Camus mắc bệnh lao nên phải bỏ dở việc làm luận văn Tiến sĩ, trước khi chết trong một vụ tai nạn xe hơi năm 1960 ở tuổi 46.
 |
Nhà triết học Albert Camus. |
Bài tiểu luận ít được biết đến của Camus “Thần thoại về Sisyphus”, viết về một nhân vật đáng buồn trong thần thoại Hy Lạp. Sisyphus là vị vua của Ephyra (nay là Corinth), đã bị trừng phạt vì sự xảo quyệt và gian dối của bản thân bằng cách buộc phải lăn một tảng đá khổng lồ lên đồi. Tảng đá này sẽ tự lăn xuống mỗi khi nó gần đến đỉnh, bắt Sisyphus phải lặp lại việc lăn đá cho đến muôn đời. Đại dịch đã làm cho những kế hoạch vĩ đại của chúng ta đổ bể. Lễ tốt nghiệp, đám cưới, triển vọng việc làm - hư hỏng, biến mất, lăn xuống đồi như tảng đá của Sisyphus.
Tuy nhiên, chúng ta phải kiên trì, Camus nói. Nhiệm vụ của chúng ta không phải là tìm hiểu ý nghĩa của những thảm họa như COVID-19 mà là “tưởng tượng về hạnh phúc của Sisyphus”. Bằng cách nào? Bằng cách sở hữu tảng đá. Bằng cách lao mình vào nhiệm vụ, bất chấp sự vô ích, cũng bởi vì sự vô ích. Chính điều này chứa đựng niềm vui thầm lặng của Sisyphus. Số phận của anh ta thuộc về chính anh ta. Tảng đá thuộc về anh ta, là công việc của anh ta.
Bạn đang nỗ lực làm việc với một dự án dường như không có kết quả, một luận văn hay một chiến lược hành động mãi mãi bị trì hoãn vì hoàn cảnh? Tốt, Camus nói, bạn đã bắt đầu hiểu được sự phi lý của cuộc sống. Đầu tư vào nỗ lực chứ không phải kết quả và bạn sẽ ngủ ngon hơn. Triết học để chữa lành của Albert Camus chính là thách thức của chúng ta trong thời đại COVID-19: nhìn chằm chằm vào sự vô lý của tình trạng khó khăn hiện tại - nhưng kiên trì ngoan cố thay vì khuất phục trước tuyệt vọng. Đó chính là cách nghĩ của một triết gia.
