Tin giả trở thành vấn nạn toàn cầu
Newsfeed của người dùng Facebook Việt Nam có rất nhiều tin vịt. Đã phải có những lời kêu gọi “chia sẻ có ý thức” bởi rất nhiều người dùng - kể cả những người có học vấn cao = vội vàng chia sẻ những nội dung từ những nguồn không đáng tin cậy. Nó có thể là một nội dung vô thưởng vô phạt, cho đến thông tin về một bà lang chữa khỏi bệnh nan y, hay hoang tin về việc một nghệ sỹ nổi tiếng tử vong, thậm chí cả những câu chuyện bịa đặt nhằm vào chính quyền.
Ngày 31/10/2016, Công an tỉnh Bến Tre và Sở Thông tin và Truyền thông Bến Tre đã làm việc với Nguyễn Chí Khương, 23 tuổi, là người đã quay và đăng tải lên Facebook 3 ngày trước đó đoạn video clip đoàn hơn 50 xe công vụ ở Bến Tre với phần đề dẫn bịa đặt sai sự thật là “Bà Nguyễn Thị Kim Ngân về thăm quê hương Bến Tre”. Sau đó video clip này được nhiều người chia sẻ và bình luận xuyên tạc.
Làm việc với cơ quan chức năng, cậu trai trẻ này đã thừa nhận việc mình dùng điện thoại di động quay rồi đăng tải đoạn clip đoàn xe đang chạy lên mạng xã hội nhằm câu like chứ không có mục đích khác. Sau khi biết được việc làm của mình là vi phạm pháp luật, cậu ta đã gỡ bỏ đoạn clip trên khỏi Facebook cá nhân và đăng tải nội dung xin lỗi.
 Tin tức giả mạo đang trở thành một vấn nạn toàn cầu... (Hình minh họa) |
Ngày 7/12, Chánh thanh tra Sở Thông tin và Truyền thông tỉnh Đắk Nông đã ký quyết định xử phạt vi phạm hành chính 20 triệu đồng đối với ông Nguyễn Liên (trú tại thị trấn Đắk Mâm, huyện Krông Nô) vì đăng tải nội dung xuyên tạc, vu khống, xúc phạm uy tín của tổ chức, danh dự và nhân phẩm cá nhân. 20 ngày trước đó, ông này đăng tấm ảnh chụp cảnh một người đàn ông đang ôm ấp một người phụ nữ kèm theo lời bình luận: “Người ta gọi đây là những tên dâm quan, đây là hình ảnh một trong 21 cô giáo được chủ tịch thị xã Hồng Lĩnh và Phòng giáo dục thị xã điều đi tiếp khách là quan chức Hà Tĩnh...." Chỉ trong vòng ít giờ, thông tin này đã thu hút nhiều lượt chia sẻ, hàng ngàn lượt bình luận mắng chửi thậm tệ. Tuy nhiên, thực tế đây là tấm hình chụp hai người Trung Quốc.
Trong một diễn biến mới nhất, truyền thông thế giới đã thực sự dậy sóng trước thông tin kênh truyền hình nổi tiếng CNN đã vô tình phát sóng 30 phút phim khiêu dâm hạng nặng ở khu vực Boston, Mỹ vào ngày 24/11 vừa qua. Theo trang The Verge, sự hỗn loạn thông tin bắt đầu khi tờ The Independent đăng một bài về dòng tweet của một người xem truyền hình, và bài viết sau đó đã được Drudge Report chia sẻ trên Twitter. Sau đó, câu chuyện đã nhanh chóng lan ra.
Mashable, New York Post, Daily Mail, Esquire và Variety đều đã đăng bài về việc này, và gần như toàn bộ các bài viết đều chỉ dựa trên 1-2 dòng tweet của @solikearose - tài khoản Twitter kèm theo một bức ảnh chụp màn hình TV kênh CNN đang phát sóng phim khiêu dâm thay vì chương trình Parts Unknown của Anthony Bourdain. Hơn nữa, phần lớn các bài đăng gốc đều không bao gồm các tuyên bố chính thức từ CNN hay RCN, công ty truyền hình cáp được cho là đã phát sóng đoạn phim khiêu dâm nói trên.
Tin tức giả mạo không chỉ là những tác phẩm kém chất lượng, tính nghiêm trọng nằm ở chỗ nó truyền bá những thông tin sai lệch mà độc giả thường chỉ xem xét ở bề nổi. Câu hỏi về việc phải làm gì với tin tức giả và thông tin sai lệch đang khiến nhiều cơ quan báo chí trên thế giới phải đau đầu.
Tin tức giả thu hút rất nhiều sự chú ý
Các trang tin tức giả và các tài khoản mạng xã hội khiến việc phân biệt thật giả trở nên khó khăn hơn, đặc biệt khi rất nhiều trang tin tức giả có giao diện rất giống những trang tin điện tử truyền thống.
Alastair Reid, thư ký tòa soạn của First Draft News chia sẻ với Diễn đàn Biên tập viên Thế giới rằng các câu chuyện tin tức giả mạo có thể có tầm ảnh hưởng rất lớn, bởi nhiều người đang cập nhật tin tức từ các mạng xã hội. Nếu tin tức giả hiện trên dòng thời gian bên cạnh một bản tin từ trang Washington Post chẳng hạn, mọi người có thể sẽ không nhận ra sự khác biệt.
Craig Silverman, biên tập viên của BuzzFeed Canada, đã phân tích 2 nghiên cứu về vấn đề này với kết luận là mất tới hơn 12 giờ, một tin tức giả mới được vạch trần trên mạng.
Năm 2015, Silverman đã đăng một bài viết cho Trung tâm Báo chí Điện tử Tow Center có tên "Những lời dối trá trắng trợn và nội dung có sức lây lan: Cách các trang tin lan truyền (và vạch trần) những lời đồn trên mạng, những khẳng định chưa được kiểm chứng, và thông tin sai lệch".
Trong bài viết này, Silverman đã chỉ ra 10 bản tin vạch mặt tin tức giả về một nghệ sĩ ở Anh năm 2014. Tổng cộng số lượt chia sẻ 10 bản tin vạch trần này đạt 60.953 lượt, nhưng riêng tin giả đã có tới 60.402 lượt chia sẻ.
Silverman trích dẫn một ví dụ khác từ năm 2014, khi trang Huzlers.com đăng một câu chuyện giả mạo khẳng định Trái Đất sẽ chìm trong bóng tối trong 6 ngày liên tiếp. Bản tin giả này đã thu hút tới hơn 840.000 lượt chia sẻ và tương tác trên mạng xã hội, trong khi số lượt chia sẻ từ 7 bản tin vạch trần cộng lại chỉ đạt khoảng 127.000 lượt trên cùng mạng xã hội.
"Những tin tức giả ngày càng mang tính dễ lan truyền hơn, và vì thế có thể có sức ảnh hưởng lớn", Silverman viết.
Tình hình trở nên nghiêm trọng hơn vì ngày càng nhiều người cho rằng những tin tức giả mạo đó là chính xác. Theo một khảo sát mới nhất do Ipsos Public Affairs thực hiện, có đến 75% người Mỹ trưởng thành nhìn thấy những tiêu đề tin vịt đó và tin là thật. Đặc biệt, những người càng coi Facebook là nguồn tin chủ yếu thì càng dễ bị mắc lừa. Tại Việt Nam, điều này cũng không phải hiếm hoi. Không ít người, kể cả các nhà báo có thâm niên, chia sẻ các đường link không rõ nguồn gốc, thậm chí với quan điểm “chia sẻ trước, xem sau”.
Cơ quan báo chí lớn cũng mắc lừa các trang tin tức giả mạo
Một bài viết gần đây đã tổng kết những vụ tồi tệ nhất về việc báo chí chính thống bị lừa hoặc tệ hại hơn là cố tình đăng tin giả. Chẳng hạn chuyện Newsweek đăng một bài viết nói rằng các nhân viên thẩm vấn phạm nhân tại nhà tù ở Vịnh Guantanamo có hành động báng bổ kinh Koran; chương trình 60 Minutes của kênh truyền hình CBS phát sóng một bộ phim tài liệu nói về 6 tài liệu hiếm phê bình thời gian phục vụ của Tổng thống Mỹ George W. Bush trong lực lượng Vệ binh Quốc gia Mỹ; Rolling Stone đăng một tin tấn công tình dục xảy ra trong khuôn viên trường đại học Virginia, dù chuyện này không có thực…
Vậy tại sao các trang tin tức giả lại có thể lừa các nhà báo? Nhiều trang tin giả có những cái tên nghe rất kêu và đáng tin - National Report (Tin tức quốc gia), World News Daily Report (Báo cáo Tin tức Thế giới Hàng ngày), hay Empire News (Đế chế Tin tức).
Những trang tin giả khác lại nhái lại tên và logo của các hãng tin thật sự, như abcnews.com.co. Một số trang lại pha trộn cả tin thật và tin giả để lừa gạt. Chuyện này cũng xảy ra tại Việt Nam khi nhiều trang tin xuất hiện với cái tên na ná như tên của các tờ báo nổi tiếng.
Đa phần các tin tức giả đều dẫn nhiều nguồn, từ những cái tên người phát ngôn không có thật đến tên những tổ chức có thật để tỏ ra đáng tin hơn. Tiền đề của những tin tức giả cũng thường là những vấn đề nóng thu hút sự chú ý.
Một lý do nữa cho sự nhẹ dạ cả tin của các nhà báo là áp lực tin bài. Business Insider mới đây đã trở thành ví dụ rõ ràng nhất.
Trang CNN Money đã đăng tải một bài viết rằng ban phụ trách Business Insider yêu cầu các cây bút phải viết được 5 tin mỗi ngày. Số lượng tin bài đã quan trọng hơn chất lượng bài viết. Nhiều người còn phải thu hút tới 1 triệu lượt lượt truy cập mỗi tháng.
Shane Ferro, cựu nhân viên của Business Insider đã xác thực những khẳng định này, và nói rằng cô luôn phải đối mặt với những “buổi họp căng thẳng” khi không đạt được các mục tiêu nêu trên.
“Theo một cách nào đó, Business Insider là phiên bản cực đoan của những gì mà các hãng tin bây giờ kỳ vọng ở nhà báo: những bài viết thu hút nhiều độc giả, được sản xuất trong thời gian ngắn và không cần biên tập”, Ferro cho hay.
Trách nhiệm của báo chí
Không thể phủ nhận một thực tế đáng buồn trên thế giới là uy tín của báo chí đang giảm sút trong mắt người dân và ngày càng nhiều người coi truyền thông xã hội là nguồn thông tin chính mỗi ngày. 44% số người tại 26 quốc gia trên thế giới tham gia cuộc khảo sát gần đây của Viện Nghiên cứu Báo chí Reuters thuộc Đại học Oxford gần đây cho biết họ coi Facebook là nguồn tin chủ yếu. Tỷ lệ cho báo in tụt xuống mức thê thảm là 24%.
Walter Lippmann, nhà văn kiêm nhà báo người Mỹ từng đoạt 2 giải Pulitzer, cùng một số nhân vật khác vào nửa đầu thế kỷ 20 có quan điểm rằng công chúng cần được chỉ dẫn, hướng dẫn, hoặc thậm chí theo những khuôn mẫu nhất định. Quan điểm đó sau này bị cười nhạo, thậm chí bị chỉ trích kịch liệt, nhất là trong thời đại Web 2.0, khi công nghệ digital mang lại sức mạnh để các cá nhân có thể tạo lập nội dung, kết nối, chia sẻ và phát tán những không tin gốc mà không qua bất kỳ bộ lọc nào. Song vấn đề nằm ở chỗ công chúng, sau thời gian đầu hồ hởi với tin tức ngập tràn, đang phải bơi giữa một biển thông tin đầy những nội dung nhiễu loạn, nịnh bợ, bôi xấu, sai lệch, thậm chí bịa đặt. Không ít người thực sự mất phương hướng.
Có lẽ đó là một trong những nguyên nhân khiến cho sau vụ bầu cử Mỹ, số lượng người đăng ký trả phí để đọc New York Times và Wall Street Journal tăng vọt, số lượng thuê bao Washington Post cũng đang tăng trưởng mạnh mẽ trong năm qua. Rõ ràng, công chúng vẫn quan tâm đến báo chí chất lượng cao và sẵn sàng trả tiền cho nó.
Facebook đang chật vật đối phó với vấn nạn tin giả được phát tán qua nền tảng này, và đang cố gắng bác bỏ ý kiến cho rằng họ là một nguồn tin tức chứ không chỉ là nền tảng phát hành. Twitter đang nhận thấy nền tảng của họ bị sử dụng như một cơ chế lan truyền sự thù hận và đang phải tìm cách khắc phục nếu không muốn bị mất người dùng và mất cả doanh thu. Và trong khi Google cũng như Facebook tìm cách xử lý về thuật toán cũng như tìm kiếm các giải pháp ngăn chặn tin giả, họ sẽ hiểu rằng phát biểu của Walter Lippmann hoàn toàn đúng. Dù công nghệ có hiện đại thế nào đi chăng nữa thì không ai có thể thay thế những chuyên gia bằng xương bằng thịt trong việc phân tích thông tin, xác định những vấn đề đúng sai nhằm đảm bảo lợi ích của công chúng.
Trong diễn biến mới nhất, Facebook vừa thông báo kế hoạch tuyển dụng nhân sự có ít nhất 20 năm kinh nghiệm để phụ trách lĩnh vực hợp tác với các cơ quan báo chí.
Còn các nhà báo, hãy ngừng đuổi theo mạng xã hội. Hãy tập trung sản xuất nhiều nội dung chuyên sâu chất lượng cao để cung cấp cho xã hội những kiến thức cần thiết và những thông tin đúng sự thực. Giành lại niềm tin của độc giả là giải pháp giúp giảm thiểu vấn nạn tin giả đang tràn lan.
