Sức sống di sản thêu trong thực hành nghệ thuật đương đại

Hành trình từ cảm hứng đến ngôn ngữ sáng tạo

“Tôi luôn bị cuốn hút bởi sự tinh xảo của kỹ thuật cổ truyền, bởi bảng màu vô tận mà thiên nhiên mang lại, và bởi khả năng sáng tạo không giới hạn khi cầm kim chỉ trên tay”, nữ nghệ sĩ chia sẻ.

Trong quan điểm của nghệ sĩ Phạm Ngọc Trâm, thêu không chỉ là một kỹ năng thủ công, mà là một ngôn ngữ tạo hình, một ngôn ngữ tình yêu, thậm chí là một ngôn ngữ sống giúp chính bản thân tiếp cận thế giới ngay từ khi còn nhỏ. “Tôi lớn lên qua thêu, và đến hôm nay, mỗi mũi kim đường chỉ vẫn là nơi tôi tìm thấy sự lắng dịu và sức sống sáng tạo”, chị tâm sự. Tuy nhiên, nữ nghệ sĩ trẻ này không chỉ thực hành thêu truyền thống, mà còn vận dụng sáng tạo vốn cổ để có cho mình nền tảng và bệ phóng vững chắc trong việc thực hành nghệ thuật đương đại.

Tốt nghiệp chuyên ngành Đồ họa ấn loát (print-making) tại trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam, Phạm Ngọc Trâm nhận thấy sự giao thoa rõ nét giữa tư duy mỹ thuật hiện đại và kỹ thuật thêu cổ xưa. Chuyên ngành học đã rèn luyện cho người họa sĩ khả năng, tư duy lập kế hoạch, tổ chức bố cục, nét vẽ và màu sắc qua nhiều bản phác thảo, âm bản hay dương bản trước khi nhìn thấy tranh in ra giấy, trong khi vẫn phải giữ được mạch cảm xúc. Với thêu tơ tằm truyền thống cũng tương tự, kỹ thuật ấy đòi hỏi người làm phải giữ cho mình sự kiên định và tỉ mỉ cao độ.

Nghệ sĩ thêu Phạm Ngọc Trâm chọn theo đuổi con đường kết nối giữa truyền thống và đương đại.

“Tư duy mỹ thuật đã giúp tôi hiểu về chất cảm, không gian và tinh thần trong tranh. Với tranh thêu cũng vậy, chiều sâu tinh thần chính là điểm khởi đầu”, chị nhấn mạnh. Chính sự tương đồng này khiến Phạm Ngọc Trâm không cảm thấy mình rời bỏ mỹ thuật để bước vào thủ công, mà đang mở rộng ngôn ngữ nghệ thuật, nối quá khứ với hiện tại theo cách riêng. Chị tin rằng, di sản thêu truyền thống của Việt Nam chứa đựng nhiều tiềm năng để bước tới tương lai, vừa giữ gìn căn cốt dân tộc, vừa mở ra không gian sáng tác tự do. Điều này thể hiện rõ qua cách chị tiếp cận và làm mới các motif truyền thống, phá bỏ định kiến rằng thêu chỉ giới hạn trong những hoa văn cố định.

Theo nữ nghệ sĩ này, thêu truyền thống chỉ gắn liền với các họa tiết lặp lại. Lịch sử nghề thêu Việt Nam đã chứng minh sự sáng tạo và khả năng chủ động tiếp thu cái đẹp từ nhiều nguồn. Sử sách ghi nhận ông tổ nghề thêu Lê Công Hành ở thế kỷ 17 đã tự học kỹ thuật mới bằng cách tháo chỉ trên tấm lọng nhập ngoại và truyền dạy lại cho dân tộc. Tư liệu ảnh năm 1898 khắc họa nghệ nhân Phạm Văn Khoan đang vẽ chùa Một Cột, sau này trở thành motif kinh điển trong tranh thêu lưu niệm. Các tư liệu điền dã cá nhân của chị cũng cho thấy, trước năm 1954, nhiều nghệ nhân tự học vẽ theo phong cách Á - Âu để nâng cao khả năng tạo hình.

Nữ nghệ sĩ dành nhiều thời gian trong việc nghiên cứu kỹ thuật thêu truyền thống.

Dựa trên tinh thần sáng tạo của các bậc tiền nhân, thực hành thêu của nghệ sĩ Phạm Ngọc Trâm không phải là phá cách, mà là tiếp nối – công việc của một nghệ sĩ, khát khao truyền tải cái đẹp qua ngôn ngữ thêu. “Trữ lượng họa tiết, hoa văn cổ Việt Nam và Á Đông là một kho tàng dồi dào cho bất kỳ ai làm sáng tạo hình ảnh. Từ nhỏ, tôi đã dành nhiều thời gian quan sát và tìm hiểu kỹ: từ cảnh sinh hoạt làng xã như đua thuyền, đấu vật trên các bức chạm đình chùa, đến mảng chạm trổ hoa sen trên cột đá thời Trần. Những hình ảnh ấy dần thấm vào nhận thức, trở thành vốn liếng riêng, để khi đưa vào tranh thêu, chúng tự nhiên thoát ra thành họa tiết và câu chuyện mới, mang tinh thần, ý nghĩ và dấu ấn cá nhân”, chị cho biết.

Một dự án tiêu biểu minh chứng sự kết hợp giữa kỹ thuật thêu truyền thống và ngôn ngữ mỹ thuật đương đại của nữ nghệ sĩ này là series "Tranh thêu dân gian" năm 2015. Series này gồm những bức tranh thêu kể chuyện với chiều dài lên tới 3 mét, nơi Phạm Ngọc Trâm thể hiện hình dung và tưởng tượng về cuộc sống tràn ngập màu sắc, niềm vui và tiếng cười. Những motif cổ như "Vinh quy bái tổ", "Đám rước", "Đám cưới" được kể lại bằng cách vẽ nét thêu phi truyền thống. Có thể thấy, thêu không chỉ là kỹ thuật thủ công, mà còn là một hình thức nghệ thuật tạo hình đầy tiềm năng, có khả năng đối thoại với công chúng đương đại.

Thêu không chỉ là kỹ thuật thủ công, mà còn là một hình thức nghệ thuật tạo hình đầy tiềm năng.

Trách nhiệm trong bảo tồn di sản nghề thêu

Hành trình của Phạm Ngọc Trâm phản ánh sự gắn bó sâu sắc của thế hệ trẻ với di sản văn hóa. Trong khi nhiều bạn trẻ hướng tới các cách thức biểu đạt hiện đại, chị chọn con đường đòi hỏi sự kiên trì, học hỏi không ngừng để bảo tồn và phát huy giá trị truyền thống. Sự giao thoa giữa nền tảng mỹ thuật đồ họa và kỹ thuật thêu cổ xưa không chỉ giúp chị tạo nên những tác phẩm độc đáo mà còn góp phần khẳng định vị thế của di sản Việt Nam trong dòng chảy nghệ thuật giữa bối cảnh toàn cầu hoá.

Dù đạt có được nhiều tác phẩm vô cùng ấn tượng, hành trình đưa thêu truyền thống đến gần hơn với nghệ thuật đương đại của nghệ sĩ Phạm Ngọc Trâm không thiếu những thách thức. Theo chia sẻ của chị, thách thức lớn nhất nằm ở cách nhìn xã hội lâu nay vẫn đặt thêu trong phạm vi "nữ công gia chánh", như một kỹ năng phụ trợ gắn với đời sống gia đình, hơn là một lĩnh vực sáng tạo độc lập. “Khi nói về thêu như một chất liệu nghệ thuật đương đại, tôi thường nhận về ánh mắt ngạc nhiên, thậm chí hoài nghi. Thế nhưng, chính những định kiến ấy lại thôi thúc tôi chứng minh rằng, thêu hoàn toàn có thể đứng ngang hàng với hội họa, điêu khắc hay nhiếp ảnh, nếu chúng ta đặt nó trong một bối cảnh và tư duy mới”, chị bộc bạch.

Thêu không chỉ là kỹ thuật thủ công, mà còn là một hình thức nghệ thuật tạo hình đầy tiềm năng.

Theo nữ nghệ sĩ này, để di sản thêu Việt Nam được gìn giữ, phát triển một cách bền vững, cần có sự thay đổi về nhận thức từ nhiều phía. Từ phía công chúng, cần nhìn nhận thêu như một phần của văn hóa thị giác, chứ không chỉ là nghệ thuật thủ công. Từ phía các nghệ sĩ trẻ, cần nắm vững gốc rễ để tự tin, dũng cảm thử nghiệm, đặt thêu trong các không gian triển lãm, nghệ thuật cộng đồng hay thời trang bền vững. Chị nhấn mạnh vai trò then chốt của thế hệ trẻ trong việc biến thêu từ một nghề hoài niệm thành thực hành nghệ thuật sống động, mang tiếng nói của thời đại mà vẫn tiếp nối tinh hoa quá khứ.

Sự phát triển của di sản đòi hỏi sự chung tay liên ngành, từ các ban ngành chính quyền, tổ chức văn hóa đến các nghệ sĩ và nhà thực hành sáng tạo. “Khi giới thiệu di sản thêu Việt Nam với chuyên gia nghiên cứu ở Hàn Quốc hay tại các festival nghệ thuật thêu ở Pháp, tôi nhận thấy sự trân trọng và mong muốn trao đổi từ bạn bè quốc tế. Điều này cho thấy thêu Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành một ngôn ngữ chung, đối thoại được với thế giới”, chị Trâm khẳng định.

Nhiều tác phẩm của Phạm Ngọc Trâm không chỉ là bức thêu mà còn là câu chuyện, một thông điệp nghệ thuật đầy ý nghĩa. Với chị, một bức thêu là ngôn ngữ để kể chuyện, truyền tình yêu và đối thoại với thế giới. Hướng đi sắp tới của chị xoay quanh hai trục chính: nghiên cứu bảo tồn di sản và thực hành nghệ thuật cá nhân.

Thêu không chỉ là kỹ thuật thủ công, mà còn là một hình thức nghệ thuật tạo hình đầy tiềm năng.

Về nghiên cứu bảo tồn, nữ nghệ sĩ đang triển khai ba dự án cụ thể. Đầu tiên là cuốn sách song ngữ đầu tiên về di sản thêu Việt Nam, hệ thống hóa kỹ thuật, họa hình, chất liệu và câu chuyện nghề, nhằm lưu trữ tri thức và chia sẻ với quốc tế. Thứ hai là triển lãm tranh thêu cổ, tuyển chọn và giới thiệu tác phẩm xưa trong bối cảnh lịch sử - thẩm mỹ, nhằm định vị tranh thêu như di sản nghệ thuật tạo hình Việt Nam và khơi gợi ý thức bảo tồn. Thứ ba là bảo tàng Thêu - một không gian dài hạn để lưu giữ, trưng bày, nghiên cứu và giáo dục, kết nối cộng đồng sáng tạo qua các chương trình học thuật và trải nghiệm. Chị gọi đây là "việc công", xuất phát từ trách nhiệm của thế hệ làm văn hóa trước nguy cơ đứt gãy di sản đang cận kề. "Nếu chúng ta thấy cái quý giá sắp mất mà không cố gắng hết sức để lưu trữ, bảo tồn, thì sẽ vuột mất cơ hội giữ gìn vốn cổ cho thế hệ tiếp theo phát huy. Bởi vậy, dù có chậm và khó, dù phải liên tục bồi đắp cho bản thân đủ giỏi, đủ tốt để gánh vác nhiệm vụ đó, tôi vẫn sẵn sàng dấn thân", chị nhấn mạnh.

Thêu không chỉ là kỹ thuật thủ công, mà còn là một hình thức nghệ thuật tạo hình đầy tiềm năng.

Song song đó là trục thực hành nghệ thuật cá nhân, nơi chị dành thời gian trong studio với kim chỉ, sợi tơ và màu nhuộm để phát triển series tác phẩm mới cho các triển lãm sắp tới. Ở đây, ngôn ngữ thêu được đặt trong đối thoại với hiện tại, giữ chiều sâu truyền thống. “Tôi coi đây là “việc riêng”, đến từ ý niệm thôi thúc bản thể nghệ sĩ: được thể hiện những nét thêu, để cho năng lượng sáng tạo chảy tràn trên nền lụa, ươm mầm cho thế giới tinh thần đẹp đẽ mà mình ấp ủ”, chị Trâm chia sẻ.

Nữ nghệ sĩ tin rằng chính sự đan xen giữa hai mảng này – công và tư, trách nhiệm và tự do – sẽ giúp bản thân tìm được sự cân bằng, đồng thời góp một tiếng nói nhỏ vào nỗ lực chung: đưa thêu Việt Nam từ một nghề truyền thống tưởng chừng chỉ để hoài niệm trở thành một thực hành nghệ thuật sống động, vừa gắn bó với cội nguồn, vừa mở ra tương lai.