Lối mở để sân khấu Việt trở lại quỹ đạo sáng tạo

Một nền nghệ thuật cần yếu tố mới

Trong những ngày đầu năm mới, khán giả tại Hà Nội đã thưởng thức một phiên bản Hồn Trương Ba da hàng thịt rất mới mẻ, được dàn dựng bởi ekip của nhà sản xuất Nguyễn Hoàng Điệp và đạo diễn Nhật Bản Tsuyoshi Sugiyama. Với sự công phu luyện tập trong 6 tháng của tập thể diễn viên nghệ sĩ, vở diễn được giới nhà nghề và công chúng đánh giá thấm đẫm hơi thở đương đại từ cách bài trí sân khấu, trang phục, diễn xuất, cho đến những thông điệp mới mẻ tạo ra từ sự phá cách.

Có mặt tại đêm diễn ngày 13/1, NSND Lê Khanh, con gái của cố NSND Trần Tiến (người ghi dấu ấn trong lòng công chúng qua vai Đế Thích - PV) chia sẻ vở diễn là điều bản thân chị và những người làm nghề luôn mong đợi, trông chờ vào một tư duy khác để làm mới một tác phẩm quen thuộc mà không gợi nhớ đến cách dựng cũ. Chị cho rằng nếu bố mình chứng kiến đêm diễn, hẳn ông sẽ vui lòng trước những gì ekip thể hiện, cũng như không thể nghĩ rằng vai diễn của ông lại được làm mới theo hướng đẹp và thú vị đến thế.

Nghệ sĩ Xuân Tùng (vai Hàng thịt) và nghệ sĩ Hoàng Tùng (vai Trương Ba) trong một phân cảnh. Ảnh: Mai Thương.

Với gia tài nghệ thuật đồ sộ hơn 40 năm gắn bó với sân khấu kịch Việt Nam, NSND Lê Khanh bày tỏ bất ngờ với phiên bản mang đậm màu sắc đương đại của Hồn Trương Ba da hàng thịt 2024. Chị là người đã xem vở diễn này nhiều lần kể từ khi ra mắt, đặc biệt trong đó có phiên bản 1987 được xem là kinh điển dưới bàn tay dàn dựng của đạo diễn Nguyễn Đình Nghi cùng diễn xuất của lứa nghệ sĩ gạo cội, cũng như chứng kiến ánh hào quang lâu bền từ họ.

Tuy nhiên, chính ánh hào quang đó lại cản trở lớp hậu bối khi một lần nữa muốn bước vào vở kịch, dựng lại theo một cách khác. Những nỗ lực tìm hướng đi mới của NSƯT Đặng Tú Mai, NSND Lan Hương trước đây từng hứng chịu sự so sánh, trở thành tấm gương soi lại, điều NSND Lê Khanh nhận định “rất khổ cho lớp người đi sau”.

“Bản thân người làm nghệ thuật sân khấu ở Việt Nam vẫn bị một rào chắn vô hình từ tượng đài của cụ Nguyễn Đình Nghi, như thế rất khó để phát triển. Đó là lý do cần một ngôn ngữ nghệ thuật khác, thậm chí từ một đạo diễn đến từ nước ngoài, để tư duy mọi người thay đổi, có thể đưa ra tưởng tượng mới về Hồn Trương Ba da hàng thịt chứ không đóng đinh bởi một hình dung duy nhất. Đó mới chính là yếu tố nghệ thuật cần. Nhiều khi tôi tự hỏi tại sao bao lâu nay chúng ta lại xem nghệ thuật kiểu như vậy?”, NSND Lê Khanh đặt câu hỏi.

Lê Khanh cho biết các nhà hát tại Việt Nam, đặc biệt liên quan tới sân khấu kịch nói như Nhà hát Tuổi Trẻ rất cần có yếu tố nước ngoài để tạo ra thay đổi, tương đồng với Dàn nhạc Giao hưởng Việt Nam khi có vị nhạc trưởng kỳ cựu người Nhật Bản là Honna Tetsuji. Nhạc trưởng Tetsuji đã gắn bó với nhạc giao hưởng Việt Nam hơn hai thập kỷ, ông là nhân tố thay đổi, kết nối âm nhạc Việt Nam với thế giới.

Trương Khang trong vai Con trai Trương Ba. Ảnh: Mai Thương.

Theo đó, đạo diễn Sugiyama cũng đã đến Việt Nam gần 10 năm, anh dàn dựng một số vở trong Liên hoan quốc tế sân khấu thử nghiệm và giành giải xuất sắc. Sugiyama ở lại Việt Nam, trở thành cố vấn nghệ thuật của Nhà hát Tuổi Trẻ. Cho đến giữa năm 2023, anh nhận lời làm mới lại vở kịch Hồn Trương Ba da hàng thịt thuộc dự án Se sẽ chứ… của nhà sản xuất Nguyễn Hoàng Điệp.

“Hơn ai hết chúng tôi hiểu Hồn Trương Ba da hàng thịt của Nguyễn Hoàng Điệp và Sugiyama là kết tinh của sân khấu độc lập. Giống như điện ảnh độc lập, các bạn ấy đã đam mê và phải tự thúc đẩy khát vọng của mình. Sáu tháng trời, chúng tôi đã lắng nghe, dõi theo cũng như yêu mến bản dựng này, để có được ngày hôm nay là một nỗ lực đầy đam mê. Thông điệp trong Hồn Trương Ba da hàng thịt đã quá rõ, không cần giải thích và có làm hình thức nào thì thông điệp cũng đã bày sẵn, chỉ là ngôn ngữ kể chuyện như thế nào. Tôi cảm ơn ekip đã làm mới vở kịch để cho dù là với vai Đế Thích, tôi không thấy có gì đó phải gợn về hình ảnh bố mình ngày xưa”, NSND Lê Khanh trải lòng.

Đừng đứng mãi trên vai người khổng lồ!

Với NSƯT Chiều Xuân, có thể nói bản dựng của đạo diễn Nguyễn Đình Nghi được coi như bản thánh kinh trong lòng các anh chị. Bởi vậy, lúc bắt tay vào một bản dựng mới, NSƯT Chiều Xuân tỏ ra đặc biệt lo âu, chị lo liệu mình có làm được hay không, liệu có gây ảnh hưởng gì đến những bậc tiền bối mà chị từng rất ngưỡng mộ trong bản dựng cũ?

“Thực sự Hồn Trương Ba da hàng thịt là tác phẩm quá lớn. Tôi lại sinh trưởng từ nhà hát kịch Việt Nam nơi có cố NSƯT Trần Tiến, NSƯT Trọng Khôi và nhiều tiền bối khác của vở diễn huyền thoại đã ra đi. Khi đạo diễn Sugiyama bắt tay vào dàn dựng và đưa ra những phần rất mới, tôi đã khóc rất nhiều”, NSƯT Chiều Xuân xúc động chia sẻ.

NSƯT Chiều Xuân trong vai Vợ Trương Ba. Ảnh: Mai Thương.

Là gương mặt được đánh giá đảm nhận hai vai nặng ký của vở kịch là Đế Thích (phiên bản nữ) và Người có chức có quyền (vai lý trưởng trong kịch bản gốc - PV), diễn viên Đinh Hương Thủy cho biết vở kịch bắt đầu từ hai bàn tay trắng. Các nghệ sĩ của vở đã đồng hành với nhau ròng rã 6 tháng trời để cho ra một vở diễn, trong khi với quãng thời gian đó, các nhà hát có thể cho ra vài vở chứ không phải một. Việc ekip Hồn Trương Ba da hàng thịt ấp ủ vở kịch và làm việc cật lực không phải muốn vở diễn trở nên một điều gì đó lớn lao mà muốn khi ra đời vở phải mang dấu ấn của đạo diễn Sugiyama, mang dấu ấn đặc biệt của “Điệp Team”.

“Trước đêm tổng duyệt tôi đã lo lắng đến mất ngủ mà không dám cho ai biết. Bởi vai Đế Thích đã được thực hiện quá thành công bởi cố NSND Trần Tiến, bác Trần Tiến còn là cha của tiền bối Lê Khanh của tôi, bởi vậy áp lực là không nhỏ. Dấu ấn của bác Trần Tiến đã để lại trong lòng khán giả Việt quá sâu đậm, tôi tự hỏi liệu một người vào nghề mới 13, 14 năm như mình sẽ làm thế nào để chinh phục khán giả, làm thế nào để khán giả san sẻ tình yêu với cố NSND Trần Tiến cho tôi? Nhưng rồi tôi có một niềm tin mãnh liệt rằng mình cần tin vào đạo diễn của mình, cần tin vào sức của mình và phải có niềm tin vào chính mình”, Đinh Hương Thủy chia sẻ.

Đinh Hương Thủy giàu cảm xúc với vai diễn Đế Thích. Ảnh: Mai Thương.

Trong thời gian đảm nhận vai Đế Thích, Đinh Hương Thủy nói ngoài việc có chấp nhận hay không bản thân cô biết chắc vai diễn sẽ gây nhiều thắc mắc từ khán giả với những câu hỏi như tại sao tiên cờ Đế Thích lại hóa thành nữ giới. Theo Đinh Hương Thủy, Đế Thích của cô là Đế Thích của năm 2024, Đế Thích của thời đại @ trong một xã hội đã nhận thức về bình đẳng giới. Đế Thích của năm 2024 theo cách hiểu của nữ nghệ sĩ phải có sự năng động, là những người sẵn sàng đàm thoại với thế giới.

“Đó là Đế Thích tôi hướng tới, vì vậy tôi liều mình tạo ra một Đế Thích mà không biết khán giả có thể chấp nhận mình được bao nhiêu phần trăm. Dù vậy tôi đã mạnh dạn làm”, Đinh Hương Thủy nhấn mạnh.

Sáng tạo có lý khi đem lại cảm xúc

Theo dõi vở kịch từ khán đài, TS. Nguyễn Tô Lan, công tác tại Viện nghiên cứu Hán Nôm, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam đã có những chia sẻ nhằm nhấn mạnh hơn về sáng tạo của kịch bản Hồn Trương Ba da hàng thịt.

Theo TS. Tô Lan, mô típ và cốt truyện của Hồn Trương Ba da hàng thịt bắt nguồn từ một truyện cổ vào đời Tống ở Trung Quốc. Sau đó tích truyện được lưu truyền ra các quốc gia ở khu vực Đông Á, trong đó có Việt Nam. Tuy nhiên, phiên bản ở các quốc gia khác không hề xuất hiện nhân vật Đế Thích, thậm chí một thời gian dài khi du nhập vào Việt Nam tình trạng cũng như vậy.

Vở diễn Hồn Trương Ba da hàng thịt diễn ra trong ba ngày từ 12, 13, 14/1. Ảnh: Mai Thương.

Mãi cho đến cuối thế kỷ 18 vắt sang đầu thế kỷ 19 ở nước ta, lần đầu tiên tích truyện này có sự xuất hiện của nhân vật Đế Thích. Nhân vật Đế Thích khi đó là nam giới, hiện diện trong một thần tích ở tỉnh Hưng Yên. Rồi đến giai đoạn định bản truyện cổ tích và truyện dân gian do GS. Nguyễn Đổng Chi (1915-1984) thực hiện, nhân vật Đế Thích dần được biết đến nhiều hơn.

“Với dòng chảy lịch sử trên, chúng ta hiểu rằng không có điều gì là bất di bất dịch. Rõ ràng trước đây làm gì có Đế Thích, rồi nhân vật xuất hiện ở một khúc ngoặt nào đó và liên tiếp được tái tạo ngay cả trong thời điểm hiện tại. Với bản dựng Hồn Trương Ba da hàng thịt 2024, tôi muốn nhấn mạnh rằng qua rất nhiều thế kỷ thì ngày hôm nay chúng ta tiếp tục có một nhân vật Đế Thích mới, là sáng tạo mới của một thời đại mới. Điều này là phù hợp và sáng tạo có lý khi đem lại cảm xúc cho khán giả”, TS. Tô Lan nhận định.