Lá đơn khiếu nại trong dịp kỷ niệm 100 năm
Vụ việc bắt đầu từ ngày 17/11/2025, khi PGS.TS Trang Thanh Hiền, đại diện cho tập thể cán bộ, giảng viên Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam, gửi đơn khiếu nại chính thức đến NXB Thế Giới. Đơn này, được ký bởi Bí thư Đảng ủy kiêm Chủ tịch Hội đồng trường cùng dấu xác nhận và chữ ký của một số lãnh đạo khoa như Trưởng khoa Hội họa Trần Hoàng Sơn, Trưởng khoa Điêu khắc Đoàn Văn Bằng, Trưởng phòng Đào tạo, Quản lý khoa học và Hợp tác quốc tế Giang Nguyệt Anh, cùng nhiều cán bộ khác. Nội dung đơn thư yêu cầu đình chỉ ngay lập tức việc phát hành sách “Bách niên bách vấn: 100 câu hỏi về lịch sử Trường Mỹ thuật Đông Dương” và hủy buổi tọa đàm giới thiệu dự kiến diễn ra chiều cùng ngày.
Lý do chính của đơn khiếu nại tập trung vào lập luận cốt lõi mà cuốn sách nói trên cung cấp, đó là: Trường Mỹ thuật Đông Dương (École Supérieure des Beaux-Arts de l’Indochine) được mô tả là trực thuộc hoặc nằm trong hệ thống Đại học Đông Dương (Université de Indochinoise). Theo PGS.TS Trang Thanh Hiền, quan điểm này là "sai lệch", thiếu các nghị định, điều khoản và văn bản quan trọng, dẫn đến kết luận không đầy đủ và gây "hiểu lầm nghiêm trọng về lịch sử Trường Mỹ thuật Đông Dương", ngôi trường mà theo bà là Đại học Mỹ thuật Việt Nam, vừa kỷ niệm 100 năm thành lập.
PGS.TS Trang Thanh Hiền đồng thời nhấn mạnh cuốn sách "thiếu tính khoa học, nhiều lập luận không được kiểm chứng", sau khi đối chiếu với các nguồn tư liệu hiện có, tập thể cán bộ trường nhận thấy sách tồn tại "nhiều vấn đề nghiêm trọng ảnh hưởng trực tiếp đến tính minh bạch và chính xác của lịch sử mỹ thuật Việt Nam". Đại diện Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam yêu cầu rà soát, chỉnh sửa, bổ sung tài liệu chứng minh tính khoa học trước khi tiếp tục phát hành, nhằm tránh phổ biến thông tin chưa được kiểm chứng rộng rãi.
Theo thông cáo dẫn từ Omega+, cuốn sách được mô tả là ấn phẩm cô đọng nhưng toàn diện về 21 năm hoạt động của trường từ 1924-1945, với cấu trúc 100 câu hỏi kèm theo 100 câu trả lời, dựa trên nghiên cứu nhiều năm của hai tác giả về nền mỹ thuật Đông Dương.
Trước đó, cuốn sách “Bách niên bách vấn: 100 câu hỏi về lịch sử Trường Mỹ thuật Đông Dương” do TS Phạm Long và TS Trần Hậu Yên Thế đồng tác giả, được NXB Thế Giới và Công ty CP Sách Omega Việt Nam (Omega+) phối hợp xuất bản, đã nhận được giấy phép xuất bản nhưng chưa có giấy phép phát hành.
Omega+ đã nộp lưu chiểu ngày 7/11/2025, theo thông lệ, giấy phép phát hành thường được cấp sau khoảng 10 ngày, trùng với ngày diễn ra tọa đàm 17/11. Tuy nhiên, chỉ vài giờ trước sự kiện, Omega+ nhận công văn từ NXB Thế Giới yêu cầu tạm dừng, dẫn đến quyết định chủ động hủy tọa đàm dù hoạt động giới thiệu không vi phạm Luật Xuất bản nếu chưa phát hành kinh doanh.
Lập luận phản biện từ phía các tác giả
Trong bối cảnh tranh luận học thuật ngày càng căng, văn bản phản hồi gửi NXB Thế Giới ngày 21/11/2025 của hai tác giả Phạm Long và Trần Hậu Yên Thế cho thấy nỗ lực trình bày quan điểm dựa trên tư liệu đối chiếu thay vì suy diễn cảm tính.
Theo phản hồi này, những cáo buộc liên quan đến tính khoa học của cuốn sách được giải quyết bằng việc đưa ra hệ thống dẫn liệu từ các nguồn sơ cấp của Lưu trữ Quốc gia Pháp và Lưu trữ Quốc gia Việt Nam. Các tư liệu được sử dụng nhằm xác định mối quan hệ hành chính giữa Trường Mỹ thuật Đông Dương và Đại học Đông Dương, được trình bày như một vấn đề có thể kiểm chứng qua văn bản, tránh suy diễn hay mở rộng ngoài phạm vi hồ sơ lịch sử. Phản hồi không hướng tới khẳng định giá trị của cuốn sách mà chủ yếu nhằm làm rõ căn cứ dẫn đến lập luận về cấu trúc tổ chức trong giai đoạn thuộc địa.
Trọng tâm tranh luận xoay quanh mối quan hệ hành chính nói trên đã được nhóm tác giả tách thành ba nhóm tư liệu, mỗi nhóm đều có trích dẫn và chỉ dẫn nguồn cụ thể để người đọc có thể đối chiếu độc lập. Cách trình bày này giúp khung lập luận trở nên minh bạch hơn, đồng thời tạo điều kiện cho những trao đổi tiếp theo trong cộng đồng nghiên cứu.
 |
Thông báo về kỳ thi tuyển sinh cho niên khoá 1925-1926 của Trường Mỹ thuật Đông Dương thuộc Viện Đại học Đông Dương, tháng 7-1925. Nguồn ảnh: Phạm Long |
Đầu tiên, về tư liệu hành chính và pháp lý, nhóm tác giả dẫn "Tờ trình" (Rapport) của Quyền Giám đốc Nha Học chính Blanchard de la Brosse gửi Toàn quyền Đông Dương ngày 10/10/1924, lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I (Hà Nội) với mã J 1120, JOIF 1924, trang 2083. Đoạn cuối tài liệu này nhấn mạnh việc thành lập trường "trong hệ thống Đại học Đông Dương" để nâng cao uy tín đối với người bản xứ và tối ưu hóa quản lý, tuyển dụng giảng viên cho các bộ môn như Thẩm mỹ, Lịch sử nghệ thuật, Giải phẫu và Phối cảnh.
Tiếp theo, các tư liệu báo cáo từ chính những nhân vật then chốt trong lịch sử giáo dục Đông Dương càng củng cố lập luận. Trong báo cáo của Victor Tardieu tại Hội nghị Giáo dục Thuộc địa Paris 1931 có tên tiếng Pháp là “Rapport sur l’Enseignement artistique en Indochine” (Báo cáo về giáo dục nghệ thuật ở Đông Dương), Trường Mỹ thuật Đông Dương được mô tả là "trực thuộc Đại học Hà Nội" (cách gọi khác của Đại học Đông Dương), với hai ban chính: Dessin, Hội họa, Điêu khắc và Kiến trúc, thời gian học 5 năm kèm dự bị (tr. 201).
Nhóm tác giả nhấn mạnh rằng Đại học Đông Dương ở đây không phải là một "trường" đơn lẻ mà là một hệ thống đa ngành, với Tổng Giám đốc Nha Học chính là "lãnh đạo cao nhất của Đại học Đông Dương".
Báo cáo này, do chính người sáng lập trường soạn thảo, không chỉ xác nhận Nghị định thành lập ngày 27/10/1924 mà còn minh họa cách trường hòa nhập vào hệ thống đại học để lấp đầy lỗ hổng giáo dục nghệ thuật chuyên nghiệp tại thuộc địa. Bổ sung thêm, báo cáo của Blanchard de la Brosse trong "Bulletin général de l’Instruction publique de l’Indochine" (số 1, năm thứ 5, tháng 9/1925, trang 45-53) liệt kê Trường Mỹ thuật Đông Dương như một phần quan trọng trong cải cách niên khóa 1924-1925 của Đại học Đông Dương, nhấn mạnh sứ mệnh của nó trong bối cảnh các trường chuyên nghiệp cao cấp khác như Cao đẳng Y khoa hay Công chính.
Những dẫn chứng trên lấy nguồn từ tài liệu hành chính được lưu trữ của Pháp, chứng tỏ lập luận của nhóm tác giả không phải ý kiến cá nhân mà dựa trên lời chứng của những người trực tiếp tham gia thành lập.
 |
Một phần báo cáo của Nha Học chính Đông Dương về hoạt động của Trường Mỹ thuật Đông Dương trong niên khoá 1924-1925 (niên khoá chuẩn bị cho tuyển sinh khoá 1 và khai giảng). Nguồn ảnh: Phạm Long |
Cuối cùng, tư liệu văn bằng tốt nghiệp cung cấp một chi tiết thú vị. Trên phôi bằng của họa sĩ Tô Ngọc Vân in rõ bốn chữ "Đông Pháp Đại Học" (Đại học Đông Dương). Cũng có nét tương đồng, văn bằng tốt nghiệp của kiến trúc sư Nguyễn Văn Nghi (trích từ sách "Mỹ thuật và nghệ thuật ứng dụng ở Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX", trang 71) có dòng "Université de Hanoi" trên "École des Beaux-Arts de l’Indochine", một chí dấu về mối quan hệ của trường thành viên với Đại học Đông Dương.
Nhóm tác giả còn bổ sung các minh họa như bản vẽ mặt đứng Đại học Đông Dương với dòng "Khoa học – Văn chương – Nghệ thuật" (Lettres – Sciences – Arts, trang 307 sách trên) và bìa tạp chí "Le Monôme de l’Universite Indochinoise" (trang 91), vẽ sinh viên Trường Mỹ thuật Đông Dương trong khuôn khổ đại học, để minh chứng ý tưởng ban đầu về một đại học đa lĩnh vực.
Từ đó, nhóm tác giả kết luận rằng tất cả các công trình nghiên cứu sử dụng tài liệu gốc Pháp đều ủng hộ luận điểm Trường Mỹ thuật Đông Dương chịu sự quản lý về chương trình, bằng cấp và ngân sách từ Ban Quản trị Đại học Đông Dương, tương tự các trường chuyên nghiệp khác cùng thời. Qua đó, họ đồng thời bác bỏ cáo buộc "thiếu tính khoa học" và "gây hiểu lầm nghiêm trọng" là "đánh giá chủ quan, thiếu cơ sở", khẳng định nội dung không mới mẻ mà đã được công bố hợp pháp trong sách "Mỹ thuật và nghệ thuật ứng dụng ở Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX" (NXB Đại học Sư phạm, 2023, tái bản bổ sung 2024), một ấn phẩm thuộc hạng mục sách Nhà nước đặt hàng, trải qua thẩm định nghiêm ngặt.
Bên cạnh đó, về tính hợp pháp, nhóm tác giả khẳng định việc biên soạn lại dưới dạng phổ biến kiến thức không thể bị quy kết thiếu khoa học, thời điểm ra mắt sách, nhân 100 năm khai giảng khóa đầu, là phù hợp để tôn vinh lịch sử tích cực của trường.
Về hình thức trình bày, hai tác giả bảo vệ cách sử dụng footnote cho trích dẫn, với viết tắt phổ biến như "sđd" (sách đã dẫn) hay "tlđd" (tài liệu đã dẫn), phù hợp với sách đại chúng và không vi phạm Luật Xuất bản hay bản quyền. Đây cũng là cách trình bày của cuốn 100 câu hỏi về lịch sử chữ quốc ngữ của TS. Phạm Kiều Ly đã thực hiện năm 2024.
TS Phạm Long và TS Trần Hậu Yên Thế cũng kiên quyết phản đối đề nghị "dừng phát hành" dựa trên nhận định thiếu căn cứ, nhưng bày tỏ sẵn sàng trao đổi học thuật cởi mở. Kiến nghị cuối cùng, yêu cầu NXB xem xét thấu đáo và cấp giấy phép phát hành, không chỉ bảo vệ quyền lợi tác giả mà còn nhấn mạnh cam kết tuân thủ pháp luật, góp phần duy trì uy tín cho các bên liên quan.
Những bằng chứng khoa học độc lập
Khi tranh luận học thuật lan rộng, vai trò của các chuyên gia độc lập và đơn vị xuất bản càng trở nên đáng chú ý, bởi họ tham gia làm rõ dữ liệu và tạo không gian đối thoại trong nghiên cứu lịch sử mỹ thuật, một lĩnh vực luôn đòi hỏi chứng cứ khách quan.
Trong vụ việc này, Ngày Nay ghi nhận nhiều ý kiến từ giới nghiên cứu, từ phía Công ty CP Sách Omega Việt Nam (Omega+) đưa thêm một số phân tích dựa trên kinh nghiệm biên tập và hệ thống tư liệu mà đơn vị nắm giữ. Những thông tin được cung cấp chủ yếu nhằm làm rõ bối cảnh và các điểm đang gây tranh luận, qua đó hỗ trợ việc hiểu đúng các lập luận mà hai tác giả Phạm Long và Trần Hậu Yên Thế đã trình bày trong phản hồi chính thức.
Các đóng góp này tập trung vào việc giải đáp những nghi vấn xoay quanh tính chính xác của tư liệu, đồng thời nhấn mạnh nhu cầu tiếp tục công bố và thảo luận về các nghiên cứu liên quan đến di sản Trường Mỹ thuật Đông Dương, nhằm khuyến khích cách tiếp cận dựa trên hồ sơ kiểm chứng được và thúc đẩy trao đổi học thuật rộng rãi hơn.
 |
Cuốn sách "Mỹ thuật và nghệ thuật ứng dụng ở Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX - Từ góc nhìn giáo dục nghệ thuật” do các tác giả Phạm Long và Trần Hậu Yên Thế đồng chủ biên cũng cung cấp bằng cứ về việc Trường Mỹ thuật Đông Dương thuộc Viện Đại học Đông Dương. Sách được in bởi Nhà xuất bản Đại học Sư phạm. |
Đầu tiên, TS.KTS. Lê Phước Anh, Trưởng khoa Kiến trúc, Đô thị và Khoa học Bền vững tại Trường Khoa học Liên ngành và Nghệ thuật, Đại học Quốc gia Hà Nội, mang đến một phân tích sâu sắc từ góc độ lịch sử đào tạo kiến trúc. Trong tham luận tại tọa đàm "80 năm Cao đẳng Mỹ thuật - Đại học Việt Nam: Di sản và Tầm nhìn Giáo dục của Tô Ngọc Vân" ngày 4/11/2025, TS.KTS. Lê Phước Anh đã khẳng định Trường Mỹ thuật Đông Dương "không hoàn toàn là một trường độc lập mà nằm trong khuôn khổ một Đại học Tổng hợp (Đại học Đông Dương/Đại học Hà Nội) với những mối liên hệ mật thiết nhất định".
Với kinh nghiệm 30 năm nghiên cứu, giảng dạy và hành nghề kiến trúc, ông liệt kê năm điểm nổi bật của mô hình đào tạo tại trường, trong đó nhấn mạnh "Trường nằm trong Đại học Đông Dương" như một yếu tố then chốt mang lại ưu thế linh hoạt, phù hợp với hoàn cảnh thực tế Đông Dương thời thuộc địa.
TS.KTS. Lê Phước Anh nhận định rằng việc không dập khuôn mô hình Trường Mỹ thuật Paris mà đặt trong hệ thống đại học đa ngành là "một giải pháp tình thế mà còn là một sáng tạo" của họa sĩ Victor Tardieu và các quan chức giáo dục, giúp tối ưu nguồn lực chuyên môn thiếu thốn. Lập luận này, dựa trên diễn biến lịch sử 100 năm qua, từ sự chấm dứt mô hình ở miền Bắc năm 1945 đến việc thành lập Trường Đại học Kiến trúc Sài Gòn thuộc Viện Đại học Sài Gòn năm 1967, càng thuyết phục khi TS.KTS. Lê Phước Anh kết nối với xu hướng liên ngành hiện đại, cho rằng mô hình hàn lâm kinh viện không còn phù hợp.
Là cháu ngoại của kiến trúc sư Tạ Mỹ Duật, một trong những thế hệ đầu được đào tạo tại trường, ý kiến của TS.KTS. Lê Phước Anh mang tính thuyết phục cao nhờ sự kết hợp giữa kiến thức học thuật và câu chuyện cá nhân, khẳng định rằng thành tựu của thế hệ kiến trúc sư thời Pháp thuộc phần lớn nhờ sự hòa quyện này.
Tiếp nối, ông Trần Huy Ánh, Ủy viên Thường trực Ban Chấp hành Hội Kiến trúc sư Hà Nội (nhiệm kỳ 2022-2026), Trưởng ban Kiểm tra Hội Kiến trúc sư Hà Nội, thành viên Ban Kiểm tra Hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Hà Nội, thành viên Hội đồng Khoa học Tạp chí Kiến trúc Việt Nam – Viện Kiến trúc Quốc gia (Bộ Xây dựng), đưa ra ý kiến ngày 19/11/2025.
Ông Trần Huy Ánh trích dẫn trực tiếp từ sách "Thế hệ Kiến trúc sư Việt Nam đầu tiên" (Hội Kiến trúc sư Việt Nam, 2008, trang 14), một tài liệu chính thức do Chủ tịch Hội Nguyễn Tấn Vạn chịu trách nhiệm, với cố vấn như Nguyễn Trực Luyện, Hoàng Đạo Kính, để khẳng định trường được thành lập "trong khuôn khổ Trường Đại học Đông Dương" nhờ vận động của Victor Tardieu. Ông phân tích chi tiết văn bằng tốt nghiệp của kiến trúc sư Nguyễn Văn Nghi, với dòng "Université de Hanoi" (Đại học Đông Dương) trên "École des Beaux-Arts de l’Indochine", lưu ý thiếu con dấu riêng của trường chứng tỏ "Trường Mỹ thuật Đông Dương không có tư cách pháp nhân độc lập để tự phát hành văn bằng", quyền hạn thuộc Đại học Đông Dương và Nha Học chính.
Ông Trần Huy Ánh khẳng định cuốn "Bách niên bách vấn" không vi phạm Điều 10 Luật Xuất bản 2012, ủng hộ mạnh mẽ việc xuất bản để "góp phần làm rõ cũng như tôn vinh di sản của Trường Mỹ thuật Đông Dương với những giá trị nhân văn, khai phóng".
Cuối cùng, trong công văn phản hồi của Omega+ vào ngày 21/11/2025 cung cấp góc nhìn pháp lý và xuất bản chuyên nghiệp, khẳng định cuốn sách thuộc nhóm phổ biến kiến thức, dựa trên tư liệu sơ cấp và thứ cấp, phù hợp với độc giả đại chúng mà không cần yêu cầu nghiêm ngặt như chuyên khảo.
Omega+ nhấn mạnh việc tồn tại quan điểm khác nhau là "bình thường và cần thiết để thúc đẩy sự phát triển của tri thức", các ấn phẩm như vậy nên được giới thiệu để gợi mở thảo luận rộng rãi. Omega+ xác nhận đã phối hợp chặt chẽ với NXB, bản thảo được phê duyệt, và chưa có cơ quan thẩm quyền nào kết luận vi phạm. Đơn vị kiến nghị xem xét ý kiến tác giả và chuyên gia, cấp giấy phép phát hành theo Luật Xuất bản để đảm bảo uy tín và quyền lợi hợp pháp.
Nhìn toàn bộ diễn biến, vấn đề nổi lên là sự cấp thiết của một quy trình minh bạch trong xử lý kiến nghị học thuật liên quan đến xuất bản phẩm. Một cơ chế rõ ràng không chỉ hạn chế nhiễu thông tin mà còn thể hiện sự tôn trọng đối với các tác phẩm thuộc loại hình phổ biến nghiên cứu học thuật. Việc cuốn sách “Bách niên bách vấn: 100 câu hỏi về lịch sử Trường Mỹ thuật Đông Dương” phải dời ngày giới thiệu, tạm ngưng phát hành không chỉ gây thiệt hại trực tiếp cho tác giả và đơn vị xuất bản, mà còn tạo tiền lệ tiêu cực cho toàn ngành. Ở tầm vĩ mô, trường hợp này cũng nhấn mạnh thách thức của ngành xuất bản trong bối cảnh công nghiệp văn hóa khi làm sao vừa bảo vệ quyền sáng tạo, vừa duy trì không gian trao đổi tri thức năng động, không bị đình trệ bởi những tranh luận chưa được thẩm định.
