Trong cuốn hồi ức Những năm tháng không thể nào quên của Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Hữu Mai thể hiện (viết từ năm 1970, hoàn thành năm 1972, NXB Trẻ, in lần thứ 3, năm 2019), người anh cả của Quân đội nhân dân Việt Nam đã cho biết những phút giây lịch sử của dân tộc trong những ngày cách mạng tháng Tám năm 1945.
Cả dân tộc vùng dậy như sức mạnh triều dâng, nước đổ
Đại tướng cho biết, vào những ngày này, ông cùng các đồng chí trong Ủy ban dân tộc giải phóng được phân công về Hà Nội trước để chuẩn bị cho việc thành lập Chính phủ lâm thời (theo quyết định của Hội nghị toàn quốc họp tại Tân Trào). Ông được thành ủy bố trí ở trong một ngôi nhà tại phố Hàng Ngang (căn nhà số 48 của ông Trịnh Văn Bô và bà Hoàng Thị Minh Hồ). Ít ngày sau đó (22/8/1945), lãnh tụ Hồ Chí Minh (Chủ tịch Ủy ban Dân tộc giải phóng) rời Tân Trào về Hà Nội, Võ Nguyên Giáp đã lên Làng Gạ, Phú Gia (Phú Thượng) đón Người về Hàng Ngang.
Trong cuốn hồi ức, Đại tướng Võ Nguyên Giáp cho biết, trước ngày Cách mạng tháng Tám nổ ra, không chỉ riêng Hà Nội mà cả dân tộc đang sống trong những giờ phút đau thương.
Hà Nội vẫn còn giữ nguyên vẹn bộ mặt một sản phẩm của chế độ thực dân thời chiến. Cả thành phố chìm đắm trong những hoạt động chợ đen. Cuộc sống tính từng ngày. Những chiếc xe chở rác không đủ để đưa những xác chết ra khỏi vùng ngoại ô, đổ xuống những hố chung. Trong khi đó, ở các cửa ô, người đói khắp làng quê vẫn ùn ùn kéo vào. Cũng trong những ngày này, nước các triền sông đều lên to.
 Bìa hồi ức Đại tướng Võ Nguyên Giáp - Những năm tháng không thể nào quên. |
Cơn hồng thủy đã phá vỡ đê điều. Sáu tỉnh đồng bằng, vựa thóc của cả miền Bắc bị chìm dưới làn nước trắng. Dịch tả hoành hành. Bao nhiêu tai họa của chế độ thực dân cùng đến một lúc. Cùng bọn đầu cơ kinh tế, nhóm đầu cơ chính trị cũng đua nhau nổi lên. Chúng vừa hô “Việt Nam độc lập”, vừa hô “Đại Nhật Bản vạn tuế”. Thay vào những tên đội xếp Pháp mang dùi cui là những hiến binh Nhật đeo kiếm dài, lệt xệt đi ủng trên các hè phố.
Thắng lợi của Hồng quân Liên Xô đánh tan đạo quân Quan Đông của Nhật vào giữa tháng 8 đã đưa lại cho dân tộc ta một thời cơ lớn. Một sự thay đổi lớn lao trong đời sống dân tộc.
Theo lời hiệu triệu của Đảng, của lãnh tụ Hồ Chí Minh, cả dân tộc ta từ Bắc chí Nam đã vùng dậy với một sức mạnh như triều dâng, thác đổ.
Tại Hà Nội, sự hồi sinh của cách mạng thật lạ thường. Hôm trước, cả thành phố còn tê liệt vì nạn đói, vì bệnh dịch, vì sự khủng bố. Hôm sau, tất cả những đường to, ngõ hẻm đã sôi lên. Hàng vạn, hàng vạn con người kéo đi với sức mạnh như những dòng thác… Quần chúng cách mạng đã vượt qua hàng rào sắt, xông vào chiếm Bắc Bộ Phủ.
Đồng bào, già, trẻ, gái, trai, lớn, bé đã siết thành đội ngũ, giương cờ Việt Minh, tiến vào vào trước họng đại bác xe tăng Nhật ở trại bảo an binh. Xe tăng, súng máy và lưỡi lê của quân Nhật phải lùi và trao cho cách mạng toàn bộ kho vũ khí của bảo an binh đóng tại đây. Tin khởi nghĩa thắng lợi ở khắp các địa phương dồn dập bay về.
 Chủ tịch Hồ Chí Minh và Bộ trưởng Bộ Nội vụ Võ Nguyên Giáp trên chiếc xe đến Quảng trường Ba Đình, ngày 2/9/1945. Ảnh: Võ An Ninh |
Tại Huế, ngày 23/8, mười lăm vạn đồng bào nội, ngoại thành tuần hành thị uy trên các đường phố. Ủy ban khởi nghĩa đưa thư đòi Bảo Đại thoái vị. Trước áp lực to lớn của cách mạng, Bảo Đại tuyên bố từ giã ngôi vua.
Ngày 25/8, khởi nghĩa bùng lên trên phần lớn các tỉnh Nam Bộ. Tám mươi vạn đồng bào Sài Gòn, Chợ Lớn cùng xuống đường. Viên khâm sai của Bảo Đại vừa phái vào mấy ngày trước đó, buộc phải từ chức. Trước sức mạnh của quần chúng, mấy vạn quân Nhật ngoảnh mặt làm ngơ.
Cách mạng thành công ở hầu hết tỉnh, Chính phủ lâm thời thành lập
Các đồng chí Trần Huy Liệu, Nguyễn Lương Bằng, Cù Huy Cận được cử vào Huế. Ngày 30/8, cửa Ngọ môn tại hoàng thành mở rộng đón phái đoàn của Cách mạng. Bảo Đại thoái vị trao ấn kiếm để trở thành công dân của một nước tự do. Hàng vạn đồng bào hân hoan chứng kiến những giờ phút cuối cùng của triều Nguyễn.
Cũng trong cuốn hồi ức, Đại tướng Võ Nguyên Giáp cho biết, sau khi về Hà Nội, Chủ tịch Hồ Chí Minh chủ tọa phiên họp đầu tiên của Thường vụ ở Hà Nội tại ngôi nhà ở phố Hàng Ngang, (ngày 26/8). Cách mạng đã thành công ở hầu khắp tỉnh. Nhưng chính quyền cách mạng trung ương vẫn chưa thành lập. Tình hình trong ngoài rất khẩn trương.
Thường vụ nhận thấy phải sớm công bố danh sách Chính phủ lâm thời và tổ chức lễ ra mắt của Chính phủ. Những việc làm này cần làm ngay trước khi quân Tưởng kéo vào (tại Hội nghị Potsdam, cuối tháng 7/1945, Đồng Minh đã quyết định chia Đông Dương thành hai khu vực để tiến vào tước vũ khí của quân đội Nhật. Việc giải giáp quân đội Nhật từ vĩ tuyến 16 trở vào do quân Anh phụ trách. Từ vĩ tuyến 16 do quân Tưởng chịu trách nhiệm).
Ngày 28/8, danh sách Chính phủ lâm thời (Hồ Chí Minh làm Chủ tịch) được công bố trên các báo chí tại Hà Nội. Thành phần của Chính phủ lâm thời nói lên chủ trương đoàn kết rộng rãi các tầng lớp nhân dân của Mặt trận Việt Minh.
 Tuyên bố thoái vị của Bảo Đại. Tài liệu lưu trữ của Trung tâm Lưu trữ quốc gia III - Cục Văn thư và Lưu trữ nhà nước. |
Thường vụ cũng quyết định ngày ra mắt của Chính phủ lâm thời là ngày nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa chính thức công bố giành độc lập. Ngoài đường lối chính sách của Chính phủ, phải chuẩn bị cả lời hứa trước nhân dân. Bác và Thường vụ trao đổi về một việc hệ trọng cần bắt tay vào làm ngay: Thảo bản tuyên ngôn độc lập.
Trong căn buồng nhỏ thiếu ánh sáng của ngôi nhà nằm giữa ba sáu phố phường cổ kính của Hà Nội, Chủ tịch Hồ Chí Minh ngồi làm việc, khi thì viết, khi thì đánh máy. Những người giúp việc trong gia đình không biết ông cụ có cặp mắt sáng, chiếc áo nâu bạc thường để hở khuy ngực, hay hút thuốc lá, ngồi cặm cụi đó làm gì… Họ không biết rằng là mình đang chứng kiến những giờ phút lịch sử.
Sau khi bản tuyên ngôn lịch sử được thảo xong, Chủ tịch Hồ Chí Minh và ông Trường Chinh cho gọi mọi người đến. Người mang bản tuyên ngôn ra đọc để thông qua tập thể. Ai cũng rõ thấy niềm rạng rỡ trên khuôn mặt còn võ vàng của Người.
