Giàu và Nghèo sau từng trang sách dịch

Trong gần 80 năm, văn hoá đọc tại Việt Nam đã có những bước phát triển vượt bậc, thể hiện qua số lượng đầu sách xuất bản hàng năm, với mạng lưới nhà sách phân bổ khắp cả nước. Các trang thương mại điện tử đã mở ra nhiều cơ hội phục vụ cho nhu cầu đa dạng của công chúng. Thế nhưng, nạn “dịch loạn” sách ngoại văn vẫn còn gây nhức nhối, được cho là kết quả của những dự án “ăn xổi”, mang tính chạy đua, trong khi lực lượng biên tập viên và dịch giả vẫn còn quá mỏng, không đủ đầu tư, và suy cho cùng là sự tắc trách của nhiều NXB.

Dù vậy, khi “gạn đục khơi trong”, chúng ta vẫn có thể tìm thấy những bản dịch đắt giá phản ánh một cách trọn vẹn tinh thần tác phẩm gốc, cùng phần bìa thiết kế công phu, nội dung được truyền tải bằng những câu từ trong sáng và dễ dàng đi thẳng vào lòng người.

Có thể nói, công sức của dịch giả góp phần to lớn đến thành bại của một ấn phẩm dịch. Tuy nhiên, độc giả lại ít khi có cơ hội tiếp cận thông tin của những “sứ giả ngôn từ” này dù là ở buổi giới thiệu của NXB hay trên trang thông tin của các nhà sách, trừ việc tên của dịch giả thường được đặt trên bìa thứ nhất và trang thông tin của ấn phẩm.

Ngày nay đã có cơ hội được trò chuyện với dịch giả Trang Rose, cái tên góp phần vào sự thành công của bộ tiểu thuyết kinh điển dòng fantasy “Vật chất Tối của Ngài” (Tên gốc: His Dark Materials) - tác giả Philip Pullman, ra mắt độc giả Việt Nam vào mùa hè năm 2021.

Trang Rose mất một năm để hoàn thiện bản dịch cho “Vật chất Tối của Ngài”.

“Tôi thích đọc và dịch những bộ sách kỳ ảo, nhưng chúng nhất thiết phải dựa trên nền tảng thực tế.”

Trang yêu việc đọc sách, cô đam mê sách thuộc nhiều thể loại đa dạng, nhưng nói về dịch, Trang chỉ chọn cho mình những cuốn khoa học và fantasy (giả tưởng).

Dòng văn học giả tưởng đặc trưng bởi sự "phá vỡ" thực tế, tạo ra một thế giới quan kỳ ảo, nơi tác giả tự do phát triển trí tưởng tượng của mình. Bản thân dòng văn học này đã có lịch sử hàng trăm năm và tạo lập được vị thế vững chắc trong dòng chảy chung của văn học toàn cầu.

Trang cho hay, bản thân thích dịch những câu chuyện có yếu tố kỳ ảo nhưng được xây dựng trên lý thuyết và nền tảng thực tế, đem đến những góc nhìn mới mẻ về bản chất của cuộc sống. Thông qua việc dịch, những gì Trang thu nhận được có khi lớn gấp ngàn lần so với khi đọc bản gốc một cách đơn thuần.

Về bộ tiểu thuyết rất thành công mùa hè vừa qua, “Vật chất Tối của Ngài” là một áng văn chương hùng vĩ và đồ sộ, kể về chuyến phiêu lưu giữa các thế giới song song của Lyra Belacqua và Will Parry, hai đứa trẻ có số phận bị trói buộc với nhau bởi những thế lực vượt xa thế giới của chính mình.

“Nếu được hỏi đọc bộ này có khó không, thì tôi sẽ bảo rằng ‘không’, rất dễ đọc và dễ hiểu. Nhưng nếu hỏi dịch có dễ không, thì câu trả lời sẽ là: khó vô cùng”. Thế giới trong bộ sách rất rộng lớn, bên cạnh những lý thuyết thực tế, tác giả đặt ra rất nhiều giả thuyết riêng. Trang đã phải dành thời gian tìm hiểu, tra cứu tư liệu của rất nhiều thể loại, từ thiên văn, khoa học viễn tưởng, vật lý lượng tử, thần học, triết lý… để có thể hoàn toàn thấu hiểu các lớp nghĩa, những thủ pháp lột tả bản chất của sự sống nằm trong một vũ trụ đa nguyên giả tưởng đầy những siêu kết nối, sau cùng diễn giải ra với ngôn ngữ tiếng Việt trong sáng nhất.

Tác phẩm minh họa Trang Rose vẽ cho 3 cuốn trong Bộ "Vật chất tối của Ngài".

“Dịch có đầu tư trước hết là để làm giàu kiến thức cho chính bản thân. Có sẵn đam mê tìm hiểu về thế giới, nên tôi sẵn sàng đọc rất nhiều. Lắm khi ‘vào guồng’, đọc được một lý thuyết lại khiến muốn tìm hiểu kỹ càng hơn, rồi từ một lại dẫn ra vô vàn lý thuyết và thông tin mới”. Trang luôn có cảm giác nếu bản thân không tìm hiểu cặn kẽ, thì bản dịch của mình sẽ trở nên hời hợt, hoặc cô sẽ vô tình bỏ sót chi tiết nào đó, dẫn đến không thể cắt nghĩa được các kết nối một cách chính xác, trọn vẹn. Thời gian dịch một cuốn (khoảng 700 chữ) của Trang thường kéo dài nửa năm. Riêng bộ “Vật chất Tối của Ngài” đã tiêu tốn của Trang hết một năm trời cả nghiên cứu lẫn dịch thuật.

NXB thường giao cho Trang các đầu sách tương đối khó và dày, đôi khi cô còn nhận dịch những cuốn sử dụng tiếng Anh cổ, phải tra cứu từng cụm, thậm chí từng từ một.

Theo Trang, đối với dịch giả, đặc biệt là dịch sách văn học, khả năng sử dụng thành thạo và linh hoạt ngôn ngữ đích (tiếng Việt) quan trọng hơn giỏi ngôn ngữ nguồn. Với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ, thế giới trở nên ngày càng phẳng, việc tiếp cận các công cụ hỗ trợ dịch thuật và tài nguyên để tra cứu cũng nhờ vậy mà trở nên dễ dàng hơn nhiều so với chục năm trước. Có thể vận dụng được sức mạnh ngôn ngữ để đưa độc giả bước chân vào những kỳ ảo của dòng fantasy đòi hỏi một quá trình liên tục đọc sách, nghe tin và học hỏi về các cách biểu đạt, dùng từ.

Tuy nhiên, việc diễn giải thuần Việt quá mức, hay phóng tác quá đà có lúc sẽ phá hỏng sự đa dạng văn hóa và ý muốn truyền đạt của tác giả. “Có khi đọc xong bản dịch phóng tác, người đọc sẽ cảm thấy rấtgần gũi và nghĩ: ‘À hóa ra đất nước họ cũng giống chúng ta’, nhưng thật ra không phải vậy”. Việc cố gắng dịch thuần Việt nhất, hay dịch sát với ngôn ngữ gốc nhất nên được cân đo đong đếm và kết hợp nhịp nhàng, tôn trọng tính nguyên gốc và tránh gây hiểu nhầm về mặt thông tin.

Không thể “làm giàu” bằng nghề dịch sách

Khi được hỏi liệu nhuận dịch có tương xứng với công sức bỏ ra không, Trang Rose thẳng thắn: “Nếu được quyết, mức thù lao cho thời gian và chất xám của tôi sẽ tăng gấp năm lần. Xét cho cùng, số tiền nhận được trong 6 tháng (cho việc dịch một cuốn) không bằng tiền lương một tháng của nghề chính hiện tại.”

Với Trang, dịch sách khó lòng được coi là một nghề tay trái, chứ không bàn đến việc có thể sống nhờ sách dịch không.

“Người truyền ký ức” là tác phẩm dòng fantasy đầu tiên Trang nhận dịch, bước ngoặt cho việc định hình dòng sách ngoại văn cô theo đuổi. Ảnh: Nhã Nam

Cách đây 13 năm, cuốn đầu tiên mà Trang nhận dịch cho công ty Nhã Nam có tên “Người truyền ký ức” - tác giả Lois Lowry. Tác phẩm từng đạt giải Boston Globe-Horn Book này rất được độc giả Việt Nam đón nhận, và cũng mới được tái bản vào năm 2020. Dù bản dịch của Trang sau nhiều năm vẫn giữ nguyên giá trị và tiếp tục “sinh lời”, nhưng dựa theo hợp đồng với phía xuất bản, sau khi bàn giao bản thảo, dịch giả không còn liên quan, cũng “không được thông báo mỗi lần tái bản, hay nhận được thêm bất cứ khoản bổ sung nào”, Trang Rose chia sẻ. Với dịch giả, sự “làm giàu” cho bản thân diễn ra trong thời gian tâm huyết chăm chút cho bản dịch, còn mọi chuyện từ sau khi xuất bản đã không còn ảnh hưởng đến họ. Như vậy, dù độc giả có yêu thích tác phẩm đến đâu, cũng khó lòng khiến họ “giàu hơn” mức hiện tại.

Nếu không có đam mê, dịch giả khó lòng tâm huyết với bản dịch của mình trước mức nhuận dịch vô cùng khiêm tốn hiện tại. Điều này vô hình trung kéo theo sự ra đời của lực lượng những người dịch đầu tư vừa phải, bản dịch vừa phải, chất lượng cũng vừa phải nốt, chưa kể đến vô vàn đầu sách vô thưởng vô phạt với chất lượng rất tồi. Nhưng, việc đãi cát tìm vàng để ra một đội ngũ dịch giả tâm huyết sẵn sàng “xới tung cả thế giới” như Trang Rose, dường như cũng chẳng dễ dàng.