Làng nghề 400 năm
Năm 1602, dinh trấn Quảng Nam được lập tại Thanh Chiêm. Những cư dân Thanh-Nghệ theo chúa Nguyễn làm nghề rèn phục vụ chiến tranh được bố trí ngụ gần Dinh trấn. Từ đó, làng Chú Tượng Phước Kiều được lập. Cuối thế kỷ 18, quân Tây Sơn đánh ra, có nhu cầu sản xuất vũ khí tại chỗ, mới lập một làng đúc vũ khí mới, cách Chú Tượng một con lạch ở phía nam, gọi là làng Tạc tượng Đông Kiều. Năm 1832, vua Minh Mạng sáp nhập hai làng, thành làng đúc đồng Phước Kiều.
Ông Tiễn đang thẩm âm chiếc cồng chiêng vừa làm xong |
Dưới triều Nguyễn, sản phẩm Phước Kiều chủ yếu phục vụ sinh hoạt nghi lễ của quan lại và hành cung của Dinh trấn như nồi niêu, xoong chảo, lư đèn, chiêng khánh… Nhiều nghệ nhân được triều đình gọi ra Phú Xuân đúc đỉnh, vạc, ấn tín. Một số được phong "Cửu phẩm đội trưởng". Lúc này, nhiều vị được cử ra tiền cung Ái Tử (Quảng Trị) đúc đỉnh, vạc. Ở đây, họ gặp đồng bào thiểu số Cam Lộ, mới học cách làm cồng chiêng. Cửa khẩu Lao Bảo, cửa An Khê được thông thương đã, mở ra một thị trường mới cho Phước Kiều. Từ đây, cồng chiêng Phước Kiều được bán lên Tây Nguyên…
Vắng bóng nghệ nhân
Bây giờ, số nghệ nhân Phước Kiều đúc được cồng chiêng chỉ còn bốn người: Dương Quốc Thuần (52 tuổi), Dương Ngọc Sang (76 tuổi), Dương Nhi (82 tuổi), Dương Ngọc Tiễn (53 tuổi), cùng trú thôn Thanh Chiêm 1. Những người này có cơ sở đúc đồng riêng, có thuê nhân công và người làm công trẻ nhất của họ cũng đã… 45 tuổi!
Các công nhân đang rót đồng vào khuôn |
Ông Dương Ngọc Tiễn cho biết, giai đoạn cực thịnh của làng nghề là những năm 50-60 của thế kỷ trước; khi ấy, nhà nhà làm cồng chiêng, người người buôn cồng chiêng, còn thuê máy bay để chở cồng chiêng bán ra Quảng Trị, Huế, Quảng Ngãi, Gia Lai, Đác Lắc, Kon Tum, Lâm Đồng, Phú Yên...
Năm 2005, “Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên” được UNESCO công nhận là “Kiệt tác truyền khẩu và phi vật thể nhân loại”. Làng nghề phục hồi bằng việc đúc cồng chiêng bán cho đồng bào Tây Nguyên. Thế nhưng, do thời gian đã quá lâu, còn quá ít người biết đúc cồng chiêng, mà lớp trẻ thì không ai mặn mà. Bởi, theo ông Tiễn, để làm ra một cái chiêng, đòi hỏi phải nắm bắt kỹ thuật phức tạp. Như trong việc làm khuôn, tùy theo vật được đúc để cân bằng lượng trấu và đất sét; việc chọn nguyên liệu phải cân đối lượng đồng, thiếc, nickel thế nào… Chưa kể, phải đến tận nơi đồng bào ở, lắng nghe kỹ âm thanh chuẩn rồi mới về thẩm âm. Đó là những bí quyết, nếu không có quyết tâm, không dễ gì học được.
Chậm chạp cải thiện
Năm 2011, UBND huyện Điện Bàn ra Quyết định số 9134 về “Phê duyệt dự án đầu tư và phát triển làng nghề truyền thống đúc đồng Phước Kiều gắn với du lịch”. Chính ông Tiễn viết đề án. Từ đó, dù luôn là điểm đến của những ngày hội văn hóa, như năm 2006, Phước Kiều được Tổng cục Du lịch chọn làm điểm tham quan của Bộ trưởng Du lịch các nước tham dự Hội nghị APEC, nhưng đến nay, vẫn thưa vắng khách du lịch đến nơi này.
Thực tế, để xúc tiến đề án, UBND tỉnh cũng đã đầu tư làm nhà truyền thống, trùng tu nhà thờ tổ cửu tộc, hỗ trợ kinh phí triển lãm hội chợ… Nhưng, theo ông Tiễn, việc đầu tư chưa có chiều sâu. Cụ thể, những lớp tập huấn chưa tuyên truyền cho người dân hiểu được lợi ích lâu dài của việc triển khai du lịch cộng đồng, chưa hình thành được con người làm du lịch bài bản, chưa tạo được sự đoàn kết giữa các hộ… Và đặc biệt, làng nghề chưa có một danh xưng xứng đáng nào.
“Đúc cồng chiêng Tây Nguyên, ngoài Phước Kiều còn có làng Bằng Châu ở Bình Định, cũng chung tình trạng như Phước Kiều. Hai mươi năm nữa, khi bốn người biết đúc cồng chiêng còn lại ở Phước Kiều qua đời, ai sẽ là người thay thế, rồi cồng chiêng Tây Nguyên sẽ ra sao? Phước Kiều nằm trên tuyến hành lang du lịch Hội An - Mỹ Sơn, rất thuận lợi triển khai du lịch và chỉ có thể gắn với du lịch. Nên, các cấp ngành cần công nhận làng nghề là di sản phi vật thể quốc gia, đồng thời mở những lớp đào tạo đúc đồng, du lịch một cách bài bản rồi kêu gọi lớp trẻ tham gia. Có như vậy, làng nghề mới tồn tại được”, ông Tiễn khẳng định.
Hợp tác cùng Thời Nay
>>> Xem thêm:
- Nhìn lại 10 năm Cồng chiêng Tây Nguyên được UNESCO vinh danh
- MV "vũ điệu cồng chiêng" của Tóc Tiên "gây sốt" cộng đồng mạng