Sinh ra từ làng tranh, lớn lên cùng di sản
Nguyễn Hữu Đạo (sinh năm 1990) là người con trong một gia đình có truyền thống hơn mười đời làm tranh dân gian Đông Hồ. Với anh, tranh Đông Hồ không chỉ là nghề mưu sinh, mà là một phần máu thịt, gắn bó từ thuở ấu thơ đến hành trình trưởng thành. Sinh ra trong gia đình có ông nội là cố Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Sam và cha là Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Quả - người cả đời tận tụy với từng bản khắc gỗ, từng mảng màu dân gian, Nguyễn Hữu Đạo sớm được “truyền lửa” nghệ thuật một cách tự nhiên. Tuổi thơ của anh gắn liền với mùi giấy điệp, tiếng chày giã màu, những buổi theo cha bên bàn in tranh.
“Nghề này thì tôi được làm từ bé, ngay từ nhỏ đã được tiếp xúc với nghề rồi nên nghề dường như đã ăn vào máu thịt của mình. Từ năm 6-7 tuổi là mình đã được in thử rồi. Khi còn bé thì chỉ in theo công đoạn, in mảng màu thôi, chứ để làm được một tác phẩm hoàn chỉnh thì cũng phải đến tầm cấp hai, cấp ba”, anh chia sẻ.
Những thao tác tưởng chừng đơn giản ấy đã nuôi dưỡng trong anh sự kiên nhẫn, tỉ mỉ và niềm trân trọng đối với từng công đoạn của nghề truyền thống. Bởi anh hiểu rõ, chỉ cần lơ là ở một công đoạn nhỏ, chất lượng tranh sẽ không đảm bảo được tiêu chuẩn.
 |
Mỗi công đoạn làm nên bức tranh đều đòi hỏi sự khéo léo, tỉ mỉ |
“Thực ra học xong cấp ba thì tôi cũng đi học đại học, rồi đi làm một thời gian. Sau đó nghề làm tranh cuốn hút mình quá nên mình quay lại. Khi về làm thì cũng đạt được một số thành tựu, đó là động lực để mình gắn bó với nghề tranh hơn”, Nguyễn Hữu Đạo chia sẻ. Từ sự gắn bó tự nhiên thuở nhỏ đến lựa chọn có ý thức khi trưởng thành, con đường trở về với nghề tranh dân gian của anh là một hành trình tiếp nối di sản bằng trách nhiệm và đam mê.
Năm 2019, lần đầu tiên mang sản phẩm đi dự thi, Nguyễn Hữu Đạo giành Giải Khuyến khích Cuộc thi thiết kế sản phẩm du lịch tỉnh Bắc Ninh. Chỉ một năm sau, năm 2020, anh lần đầu tham gia Cuộc thi sản phẩm thủ công mỹ nghệ Việt Nam do Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tổ chức - một sân chơi quy tụ các làng nghề trên cả nước - và tiếp tục giành Giải Khuyến khích cấp bộ.
Những thành quả ban đầu ấy trở thành động lực để anh kiên trì theo đuổi con đường đã chọn. Sau thời gian gián đoạn vì dịch bệnh năm 2021, Nguyễn Hữu Đạo trở lại mạnh mẽ hơn với nghề. Năm 2022, anh đoạt Giải Ba Cuộc thi sản phẩm thủ công mỹ nghệ Việt Nam; năm 2023 đạt Giải C, và năm 2024 tiếp tục được trao Giải Khuyến khích tại cuộc thi này.
Cũng trong năm 2024, anh được trao danh hiệu Nghệ nhân tỉnh Bắc Ninh - thành quả xứng đáng cho những nỗ lực sáng tạo và nuôi dưỡng giá trị văn hoá của quê hương. Với anh, gắn bó với tranh Đông Hồ không chỉ là lựa chọn nghề nghiệp, mà còn là sự tiếp nối có ý thức. Một dòng chảy di sản đã và đang ngấm sâu vào đời sống gia đình qua nhiều thế hệ.
Nối dài di sản giữa những thách thức của làng nghề
Trong bối cảnh nghề làm tranh khắc gỗ dân gian Đông Hồ vừa chính thức được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp, hành trình giữ nghề của các nghệ nhân càng mang ý nghĩa đặc biệt. Đây không chỉ là sự ghi nhận giá trị vượt thời gian của một dòng tranh dân gian độc đáo, mà còn là lời cảnh báo rõ ràng về nguy cơ mai một nếu di sản không được tiếp sức kịp thời.
Nét độc đáo của tranh Đông Hồ nằm ở quy trình thủ công hoàn toàn, từ khắc ván gỗ, pha chế màu tự nhiên cho đến kỹ thuật in trên giấy điệp. Bên cạnh đó đề tài tranh sinh động gần gũi, gắn liền với đời sống xã hội như: lễ hội, thờ cúng, trò chơi dân gian… cũng tạo nét ấn tượng riêng cho dòng tranh này. Tuy nhiên, đằng sau giá trị văn hóa ấy là một thực tế không mấy dễ dàng đối với những nghệ nhân đang ngày ngày bám nghề.
 |
Nghệ nhân Nguyễn Hữu Đạo chia sẻ về ý nghĩa của tranh dân gian Đông Hồ cho du khách |
Anh Nguyễn Hữu Đạo cho biết, hiện nay làng tranh Đông Hồ chỉ còn ba hộ thuộc hai dòng họ duy trì làm tranh, đa số mọi người đã chuyển sang làm vàng mã. So với nghề làm tranh cần nhiều công đoạn, vốn quay vòng chậm, thì vàng mã mang lại thu nhập cao và ổn định hơn.
Thực tế ấy đặt ra bài toán lớn nhất đối với làng nghề: đầu ra sản phẩm. “Tiền bán tranh cũng chỉ đủ trang trải cuộc sống. Trước và sau Tết thì nhộn nhịp hơn, còn trong năm bán qua mạng xã hội, sàn thương mại điện tử thì khách mua lác đác thôi”, anh nói. Theo anh Nguyễn Hữu Đạo, tranh dân gian là sản phẩm văn hóa, thuộc nhóm hưởng thụ tinh thần, nên khi đời sống còn khó khăn, nhu cầu này dễ bị xếp sau. Chỉ khi cuộc sống ổn định, người ta mới nghĩ đến việc chơi tranh, tìm về những giá trị truyền thống.
Chính vì vậy, dù di sản đã được UNESCO ghi danh, người làm nghề vẫn mong mỏi có những hỗ trợ thiết thực hơn. “Không biết sau này nhà nước hay các công ty lữ hành có hỗ trợ thêm lượng khách để đảm bảo đầu ra cho nghệ nhân hay không. Khó khăn nhất hiện tại của làng nghề vẫn là đầu ra sản phẩm. Khi giải quyết được vấn đề đó thì đầu óc sẽ nhẹ nhàng hơn, lúc ấy mới có thể tập trung sáng tác mẫu mới, nâng cao chất lượng tranh”, anh bày tỏ. Theo anh, sáng tác một mẫu tranh mới đòi hỏi rất nhiều thời gian, công sức và sự tập trung, từ khâu vẽ mẫu, đục bản in đến hoàn thiện sản phẩm.
Dù đối mặt không ít khó khăn, Nguyễn Hữu Đạo vẫn kiên trì tìm cách lan tỏa tranh Đông Hồ bằng nhiều hình thức. Anh cùng gia đình và các nghệ nhân phối hợp với trường học, doanh nghiệp tổ chức các buổi tham quan, trải nghiệm, workshop, triển lãm. “Có năm đón đến vài trăm học sinh về tham quan và làm tranh. Các bạn rất thích, thậm chí có lần anh dạy và giao lưu online, các em đặt câu hỏi rất sôi nổi”, anh kể. Tuy nhiên, anh cũng thẳng thắn nhìn nhận rằng việc tổ chức ồ ạt đôi khi khiến chất lượng trải nghiệm khó được đảm bảo, trong khi số trường chủ động đưa tranh Đông Hồ vào hoạt động ngoại khóa vẫn còn khá ít.
Không chỉ dừng lại ở hiện tại, nghệ nhân trẻ này còn nghĩ đến sự tiếp nối trong chính gia đình mình. “Từ lúc con ba tuổi anh đã cho làm quen với việc in tranh, xoa màu, như một cách hình thành sở thích. Mong rằng từ sở thích sẽ thành đam mê và sau này con muốn gắn bó với nghề”, anh chia sẻ. Với anh, truyền nghề không phải là ép buộc, mà là gieo mầm tình yêu từ sớm.
Nói về vai trò của người trẻ trong bảo tồn di sản, Nguyễn Hữu Đạo cho rằng đây là lực lượng then chốt. “Người trẻ có những cách tiếp cận, quảng bá rất riêng. Nếu các bạn thực sự quan tâm đến văn hóa, di sản truyền thống thì sẽ tìm được cách giới thiệu phù hợp với thời đại của mình. Hiện nay đang có xu hướng người trẻ tìm về văn hóa truyền thống, đó là tín hiệu rất đáng mừng”, anh nhấn mạnh, đồng thời mong muốn các bạn trẻ tìm hiểu tranh Đông Hồ một cách đúng đắn, có chọn lọc, để truyền tải đúng thông điệp mà các nghệ nhân gửi gắm.
Giữa những thăng trầm của thị trường và sự đổi thay của làng quê, hành trình của nghệ nhân trẻ Nguyễn Hữu Đạo vẫn lặng lẽ nhưng bền bỉ. Được làm công việc mình yêu thích, được tiếp nối những giá trị gia đình để lại và tự tay mang tranh Đông Hồ đến với cộng đồng trong nước và quốc tế, với anh, đó không chỉ là nghề, mà là cách nối dài dòng chảy di sản trên từng tờ giấy điệp, cho hôm nay và cả mai sau.
