Hội thảo nhằm làm rõ những giá trị lịch sử, văn hóa, kiến trúc và tín ngưỡng gắn liền với di tích Mộ Bà Rịa, quy tụ tham luận của nhiều nhà nghiên cứu. Nhưng câu hỏi lâu nay nhiều người muốn làm sáng tỏ là nhân vật Bà Rịa có phải là người thật hay chỉ là truyền thuyết?
Theo TS. Nguyễn Đình Thống, Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử TPHCM: “Ngày 25/9/1998, UBND tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu đã tổ chức một cuộc hội thảo về “Nhân vật chí tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu”. Kết quả từ cuộc hội thảo và kết quả nghiên cứu công phu trong 7 năm tiếp theo, các tác giả Địa chí tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu đã xác định: Bà Rịa là một địa danh; những tài liệu viết về truyền thuyết về bà Nguyễn Thị Rịa là không có căn cứ khoa học để đưa vào lịch sử.
Gần một tháng sau, ngày 7/10/1998, Huyện ủy Long Đất tổ chức hội thảo “về việc trùng tu ngôi mộ bà Nguyễn Thị Rịa” tại xã Tam An. Mười hai vị bô lão đã về dự cùng đại diện các ban ngành và một số nhà nghiên cứu. Các cụ đều sinh ra ở các làng Phước Hưng, Tam Phước, Hắt Lăng, An Ngãi, Long Điền..., tương truyền là nơi bà Rịa có công khai hoang, lập làng và còn mộ ở đấy. Nhiều tuổi nhất là cụ Võ Văn Phát (86 tuổi ở làng Phước Hưng), cụ Trương Vạn (86 tuổi ở làng Hắt Lăng), ít tuổi hơn cả là cụ Huỳnh Văn Bộ, 66 tuổi, ở làng Hắt Lăng. Các cụ cao niên trình bày lại truyền thuyết về Bà Rịa như là truyền thuyết mà các cụ được trao truyền, như là những gì sách báo đã viết, có khác biệt đôi chút về niên đại, về nguyên quán của bà. Hội thảo không đưa ra kết luận mới.
Ngày 28/9/2018, Sở Văn hóa - Thể thao tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu tiếp tục tổ chức Hội thảo khoa học với chủ đề: “Lịch sử về bà Nguyễn Thị Rịa (Bà Rịa) và mộ Bà Rịa” với sự tham gia của nhiều nhà nghiên cứu đến từ TPHCM và một số tỉnh ở Nam Bộ. Kết quả là các tham luận tại Hội thảo không đưa ra được luận điểm nào mới hơn hai cuộc Hội thảo trước đó”.
 |
Di tích Mộ Bà Rịa tại xã Long Điền, TPHCM (Tam Phước, huyện Long Điền, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, cũ). Ảnh: Lê Công Sơn |
"Theo truyền thuyết được chép lại từ các bô lão: “Văn kiện để lại, thời vua Minh Mạng, năm thứ 12, là bà Rịa quê ở Phú Yên (nay là Đắk Lắk), gia đình nghèo, theo cha mẹ vào Nam năm 15 tuổi, đời chúa Nguyễn Phúc Tần, bà về lập thân tại Long Lập (xã Long Phước ngày nay) và chết ở làng Phước Liễu (nay thuộc xã Tam An), nơi bà có công sáng lập. Ban đầu (bà) khai phá Mô Xoài, Đông Bắc dinh Phủ 5km, tức là phần ruộng Đồng Xoài thuộc Long Điền, Long Kiên, kế đến Mỹ Khê, gần 10.000 thước về phía Đông, nằm sát Kho Vua, Bưng Bạc”.
“Truyền thuyết về bà Rịa lần đầu tiên được công bố trong sách Monographie de la province de Bà Rịa et de la ville du Cap Saint Jacques (Chuyên khảo tỉnh Bà Rịa và thành phố Cap Saint Jacques), MỤC Nom de la province - Étymologie (Tên tỉnh - từ nguyên học):
“Bà Rịa là một phụ nữ sống cuối thế kỷ XVIII và chết năm 1803 tại làng Phước Liễu do bà lập nên. Truyền thuyết trong vùng kể rằng người đàn bà này đã đến trú ngụ ở đây vào năm 1789, mà tên của bà được lưu truyền như là cư dân đầu tiên. Điều khẳng định này có thể là được thổi phồng, nhưng người ta tin rằng bà đã tập hợp được một số dân cư, lập nên nhiều làng và cuốn hút họ bởi đức hạnh và phẩm chất cao của bà đối với những người dân cần cù, mà về sau bà đã chia cho họ số đất đai do bà khai phá. Vùng chịu ảnh hưởng của bà trải dài từ Bà Rịa, Phước Thọ, Long Mỹ đến Long Thạnh.
Bà được tôn kính như một vị thánh, và mộ bà nằm trước ngôi chùa làng Phước Liễu là đối tượng thờ cúng đặc biệt. Người ta cũng đã xây một ngôi miếu khác trên một ngọn đồi nhỏ ở cách không xa nơi đó và đặt tên là Núi Cố.
Các tác giả Pháp công bố, về cơ bản không khác gì truyền thuyết lưu truyền trong dân, tuy có đôi chỗ khác biệt về niên đại, nhưng công bố này phạm lỗi không kiểm chứng, đưa ra thông tin sai lạc, thiếu căn cứ lịch sử, tùy tiện gán cho một người phụ nữ có tên là “Bà Rịa” danh hiệu “cư dân đầu tiên”, “được nhân dân tôn kính như một vị thánh”; võ đoán tên tỉnh Bà Rịa chính là tên của nhân vật trong truyền thuyết; dựa vào truyền thuyết Bà Rịa đến lập làng Phước Liễu vào năm 1789 và mất vào năm Gia Long thứ hai (1803) để kết luận: “lịch sử hình thành đất này không hơn một thế kỷ nay” mà không dẫn ra nguồn tư liệu ở “biên niên sử” nào”, theo TS. Nguyễn Đình Thống, Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử TPHCM”.
 |
Mộ Bà Rịa. Ảnh: Nguyễn Thị Hà |
Như vậy, theo TS. Nguyễn Đình Thống, Bà Rịa là một nhân vật của “truyền thuyết tuyệt đẹp, tuyệt hay về vùng đất này. Người dân truyền bá truyền thuyết về bà Rịa, thắp nhang mộ bà Rịa và có thể lập đền thờ bà, cúng giỗ bà như là tín ngưỡng dân gian là điều cần tôn trọng”.
Có cơ sở để lập hồ sơ di sản Mộ Bà Rịa
Ông Nguyễn Minh Nhựt, Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao TPHCM, sau khi tiếp thu các tham luận khoa học, cho rằng: “Thật sự có một truyền thuyết đẹp về Mộ Bà Rịa. Thật sự có một tập quán xã hội và tín ngưỡng dân gian về Bà Rịa, về Mộ Bà Rịa thông qua lễ giỗ hàng năm và các hoạt động khác có tác động xã hội tốt đẹp trong cộng đồng dân cư địa phương. Thật sự có cơ sở để khẳng định bước đầu về giá trị kiến trúc nghệ thuật của một công trình kiến trúc mang tên Mộ Bà Rịa qua chất liệu hợp chất xây mộ và hình dáng ban đầu của Mộ. Thật sự có cơ sở để tiếp tục nghiên cứu khoa học, tổng hợp các giá trị về văn hóa, lịch sử, kiến trúc nghệ thuật để tiếp tục lập hồ sơ di sản Mộ Bà Rịa – nhân vật được tôn thờ trong tín ngưỡng dân gian Bà Rịa”.
